Seçim Paradoksu

Konuşmanın tamamını yukarıdaki linkten dinleyebilir ya da aşağıdaki transkriptten okuyabilirsiniz. Kredi “Serap Cakil, Tercüme” ve “Esra Ozkan, Kontrol”

Seçim Paradoksu: Neden Daha Fazlası Daha Azdır?

Kitabımdaki bazı şeyler hakkında konuşacağım, bunların daha önce duymuş olduğunuz bazı şeylerle yankılanacağını umuyorum ve sizin gözünüzden kaçma ihtimaline karşılık kendim bazı bağlantılar kurmaya çalışacağım. Benim ‘resmi dogma’ dediğim şeyle başlamak istiyorum. Neyin resmi dogması? Tüm Batı sanayi toplumlarının dogması. Ve resmi dogma şu şekilde işler: eğer vatandaşlarımızın esenliğinin en üst düzeye çıkarılması ile ilgileniyorsak, bunu yapmanın yolu kişisel özgürlüğü en üst düzeye çıkarmaktır. Bunun nedeni, özgürlüğün hem kendi içinde ve kendinden dolayı insan olmak için iyi, değerli, dikkate değer ve gerekli olmasıdır. Ve eğer insanlar özgür olurlarsa, her birimiz kendi kendimize refahımızı en iyi düzeye çıkaracak şeyleri yapabiliriz ve başka biri bizim yerimize karar vermek zorunda kalmaz. Özgürlüğü en üst düzeye çıkarmak, seçimi en üst düzeye çıkarmaktır.

İnsanlar ne kadar fazla seçeneğe sahip olurlarsa, daha fazla özgürlüğe sahip olurlar ve daha fazla özgürlüğe sahip olduklarında daha fazla refaha sahip olurlar.

Bu, bence, öylesine derinlere gömülmüştür ki, bunu sorgulamak herhangi birinin aklına gelmez. Ayrıca bu hayatımızın da derinlerine işlemiştir. Modern gelişimin bizler için neleri mümkün kıldığına dair birkaç örnek vereceğim. Bu benim süpermarketim. Çok da büyük değil. Salata sosuyla ilgili bir şey söylemek istiyorum. Süpermarketimde 175 salata sosu var, satın alabileceğiniz 10 farklı ekstra virgin zeytinyağı ve 12 balzamik sirkeyi saymazsanız, 175 salata sos seçeneğinden size uymayan varsa çok sayıda farklı salata sosu hazırlayabilirsiniz. Süpermarket böyle bir şey. Ve sonra elektronik mağazasına bir stereo sistemi almak için gidiyorsunuz- hoparlörler, CD oynatıcı, kaset oynatıcı, tuner, amfi. Ve bu tek elektronik mağazasında, bu kadar farklı stereo sistemi var. Tek bir mağazanın bize sunduklarıyla 6,5 milyon farklı stereo sistemi kurabiliriz.

Kabul etmelisiniz ki bu çok fazla seçenek demektir. Diğer alanlarda -iletişim dünyası. Ben küçük bir çocukken, istediğiniz bir telefon servisini alabilirdiniz, Ma bell’den aldığınız sürece. Telefonunuzu kiralardınız. Satın almazdınız. Bunun bir sonucu da, bu arada, telefonun hiçbir zaman bozulmamasıydı. Ve bu günler geride kaldı. Şimdi neredeyse sınırsız çeşitlilikte telefon var, özellikle cep telefonları söz konusu olduğunda. Bunlar geleceğin cep telefonları. Benim favorim ortadaki- MP3 çalar, burun kılı makası ve créme brulée hamlaçı. Ve her nasılsa henüz bir mağazada görmediyseniz, en azından yakın bir zamanda göreceğinizden emin olabilirsiniz. Bu da insanları kendi alışveriş yaptıkları mağazaya gidip bu soruyu sormalarına neden oluyor. (Fazla işlevi olmayan bir telefonunuz var mı?) Ve bu sorunun cevabı nedir biliyor musunuz? Cevabı ‘hayır’. Fazla bir şey yapmayan cep telefonu bulmak imkânsız.

Bu yüzden, hayatın satın almaktan daha önemli olan başka yönlerinde, aynı seçim patlaması geçerli. Sağlık hizmeti -artık ABD’de doktora gidip ne yapman gerektiğini öğrenme zamanı geçti. Bunun yerine, doktora gidiyorsunuz ve doktor size, ‘Pekâlâ, A’yı yapabiliriz, ya da B’yi yapabiliriz’ diyor. ‘A’nın şu yararları ve şu riskleri var. B’nin şu yararları ve şu riskleri var. Ne yapmak istiyorsunuz?’ Ve siz dersiniz ki, ‘Doktor, ne yapmalıyım sizce?’ Ve doktor der ki, ‘A’nın şu yararları ve riskleri var ve B’nin şu yararları ve riskleri var. Ne yapmak isterdiniz?’ Ve siz dersiniz ki, ‘Benim yerimde olsaydınız, doktor, siz ne yapardınız?’ Ve doktor der ki, ‘Ama ben siz değilim ki.’ Ve sonuç, buna ‘hasta otonomisi’ diyoruz, kulağa hoş geliyor. Ancak aslında bu karar vermek için gerekli mesuliyetin ve sorumluluğun –konuyu bilen tarafından, yani doktordan- hiçbir şey bilmeyene ve kesinlikle hasta ve bu nedenle karar vermesi uygun olmayana -yani hastaya- verilmesi demektir.

Sizin benim gibi insanlar için muazzam bir reçeteli ilaç pazarı var ki eğer düşünürseniz hiç mantıklı değil, çünkü biz bu ilaçları alamayız. Eğer biz alamayacaksak neden bize pazarlanıyor? Bunun cevabı şu; bizim ertesi sabah doktorumuzu arayıp reçetemizi değiştireceğimizi umuyorlar. Kimliğimiz kadar etkileyici olan şey şimdi bir seçim meselesi oldu, bu sununun göstermeye çalıştığı gibi. (Çocuklara baskı yapmaya inanmıyoruz. Doğru zaman gelince uygun cinsiyeti seçeceklerdir.) Kimliğimizi miras almayız, onu yaratmak zorundayızdır. Ve kendimizi arzu ettiğimiz kadar yeniden yaratabiliriz. Ve bu da her sabah uyandığınızda ne tür bir insan olmak istediğinize karar vermeniz gerekiyor demektir. Evlilik ve aileye gelince, eskiden neredeyse herkesin varsaydığı yapabildiğiniz kadar erken evlenmeniz ve sonra da yine erken çocuk sahibi olmanız gerektiğiydi. Asıl karar vermeniz gereken kiminle olacağıydı, ne zaman ya da sonrasında ne yapmanız gerektiği değil.

Bu günlerde her şey elde etmeye müsait. Mükemmel derecede zeki öğrencilere eğitim veriyorum ve eskiden olduğunda %20 daha az ödev veriyorum. Ve bunun nedeni daha az zeki olmaları ya da daha az çalışkan olmaları değil. Bunun nedeni, ‘Evlenmeli miyim yoksa evlenmemeli miyim? Şimdi mi olmalı? Daha sonra mı? Önce çocuk mu, kariyer mi?’ gibi sorularla meşgul olmaları. Tüm bu sorular yorucu sorulardır. Ve onlar, verdiğim tüm ödevleri yapıp yapmasalar da, iyi bir not almasalar da bu sorulara cevap verecekler. Ve aslında cevap vermeliler. Bu sorular cevap verilecek önemli sorular. İş -Carl’ın söylediği gibi, dünyanın her köşesinde, her günün her dakikası çalışmamızı sağlayan teknolojiyle kutsanmış insanlarız, Randolph Hotel hariç.

Bu arada otelde WiFi’ın çalıştığı bir köşe var, tabii ki kimseye söylemeyeceğim. Söylemeyeceğim çünkü ben kullanmak istiyorum. Yani bu inanılmaz seçim yapma özgürlüğü, seçim yapmak zorunda olduğumuz anlamına geliyor, yeniden ve yeniden ve yeniden, çalışmalı mıyız yoksa çalışmamalı mıyız? Çocuğumuzu futbol oynarken izlemeye gidebiliriz ve bir cebimizde cep telefonumuz, diğerinde Blackberry’miz, ve dizüstü bilgisayarımız, muhtemelen, dizlerimizdedir. Ve hepsi kapalı dahi olsa, çocuğumuzu oyunu mahvederken izlediğimiz her dakika, kendimize de sorarız ‘Bu aramaya cevap vermeli miyim? Bu e-mesaja cevap yazmalı mıyım? Şu mektuba bir taslak hazırlamalı mıyım? Ve sorunun cevabı ‘hayır’ dahi olsa, çocuğunuzun oyununu izleme deneyiminizi olduğundan farklı bir hale getireceği kesindir. Bu yüzden baktığımız her şey, büyük ya da küçük, maddi ya da manevi, yaşam bir seçim meselesidir. Ve eskiden yaşadığımız dünya böyle görünürdü. (Eee, aslında hepsi taş üstüne yazılı.) Demek istediğim, bazı seçimler vardı ama her şey bir seçim meselesi değildi. Ve şimdi yaşadığımız dünya şöyle görünüyor. (On emir – kendin yap takımı) Ve cevap şu; iyi haber mi kötü haber mi? Ve bunun cevabı, evet.

Hepimiz bunun iyi tarafını biliyoruz, o yüzden kötü tarafından bahsedeceğim. Bütün bu seçim konusu insanlar üzerinde iki etki, iki negatif etki yapıyor. Bunların etkilerden biri, paradoksal olarak, seçimin özgürleştirmekten çok bir felç durumu yaratması. Seçecek birçok alternatifle, insanlar herhangi birini seçmekte zorlanıyorlar. Bunun çok etkileyici bir örneğini vereceğim, kişisel emeklilik planlarıyla ilgili yapılan bir çalışma bu. Bir iş arkadaşım, Vanguard’ın yatırım kayıtlarına ulaşmış; yaklaşık bir milyon çalışanı ve 2000 farklı işyeriyle devasa bir ortak fon şirketi bu. Ve şunu bulmuş; çalışana önerilen her 10 ortak fon için katılım oranı yüzde 2 oranında düşüyor. 50 fon öneriyorsunuz -5 fon önerdiğiniz çalışanlardan %10 daha az çalışan seçiyor. Neden? Çünkü seçilecek 50 fon arasında, hangi fonu seçeceğinize karar vermek öyle lanet zor ki, kararı yarına bırakıyorsunuz. Ve sonra yarın, ve sonra ertesi gün, ve ertesi, ve ertesi, ve tabii ki yarın asla gelmiyor. Şunu anlamalısınız ki, bu sadece insanlar emekli olduklarında yeterince para kenara koymadıkları için köpek maması yiyecekler demek değildir, aynı zamanda karar vermek öyle zordur ki işverenden alacakları ciddi bir parayı kaçırmaları demektir. Katılmayarak işvereninin seve seve vereceği yılda neredeyse 5000 dolara yakın parayı kaçırmaktadırlar. Bu durumda felç olma durumu, çok fazla seçeneğin olmasının bir sonucudur. Ve bence bu da dünyanın şöyle görülmesini sağlar.

Eğer sonsuza kadar sizi etkileyecekse doğru kararı vermek istersiniz, öyle değil mi? Yanlış ortak fonu seçmek istemezsiniz, ya da hatta yanlış salata sosunu. Bu sadece tek bir etkisi. İkinci etkisi ise şu; biz felç durumunu aşmayı başarıp seçim yapsak dahi, yaptığımız seçimle, daha az seçeneğimiz olduğunda olacağımızdan daha az tatmin oluruz. Bunun birçok nedeni var. Bunlardan biri, seçecek farklı salata soslarından birini alırsanız ve o da mükemmel değilse -salata sosunu bilirsiniz? Farklı bir seçim yapmış olsaydınız daha iyi olacağını hayal etmek çok kolaydır. Hayal ettiğiniz alternatif seçimlerinizden pişmanlık duymanıza neden olur ve bu pişmanlık yaptığınız seçimden aldığınız tatminin değerini azaltır, bu iyi bir seçim olsa dahi. Ne kadar çok seçenek varsa, seçiminizle ilgili hayal kırıklığı yaratan şeyden pişmanlığınız o kadar fazla olur.

İkincisi, ekonomistlerin fırsat maliyeti dedikleri şeydir. Dan Gilbert bu sabahki konuşmasında şeylerin değerinin neyle kıyaslandıklarına göre değiştiklerini söylerken esaslı bir noktaya değindi. Değerlendirilecek birçok alternatif varsa, geri çevirdiğiniz alternatiflerin çekici taraflarını hayal etmek, kendi seçtiğinizle daha az tatmin olmak çok kolaydır. İşte size bir örnek. New Yorklu olmayanlardan özür diliyorum.

İşte düşünmek durumunda olduğunuz budur. İşte Hamptons’ta bir çift. Çok pahalı bir mülk. Muhteşem sahil. Güzel bir gün. Her şeye sahipler. Daha iyi ne olabilir ki? ‘Kahretsin’ diye düşünüyor adam, ‘Ağustos. Manhattan’daki herkes evinden uzakta. Tam da evin önüne park edebilirdim.’ Ve iki haftasını, gün be gün iyi bir park yeri fırsatını kaçırdığını düşünerek geçiriyor. Fırsat maliyeti, bizim seçimimizden alacağımız hazdan çalar, seçimimiz müthiş olsa dahi. Ve değerlendirecek daha çok seçenek oldukça, bu seçeneklerin daha çekici özellikleri bize fırsat maliyeti olarak yansıyacaktır. İşte başka bir örnek. Şimdi bu karikatür birçok noktaya dikkat çekiyor. Anda yaşama konusunda da bir noktaya dikkat çekiyor, ve muhtemelen biraz daha yavaştan almanın önemine. Ama dikkat çektiği bir nokta, ne zaman bir seçim yapsanız, diğer şeyleri yapmamayı seçiyorsunuz. Ve bu diğer şeylerin pek çok çekici özelliği olabilir, ve sizin yaptığınızı daha az çekici yapabilir.

Üç: beklentilerin yükseltilmesi. Bu fikir beni pantolonumu değiştirmeye gittiğimde çarptı. Çoğu zaman kot pantalon giyerim. Ve bir zamanlar kotlar tek bir çeşit olurlardı siz satın alırdınız, ve üzerinize şöyle böyle otururdu, ve inanılmaz rahatsızdı, ve uzun süre eğer giydiyseniz ve yeterince yıkadıysanız, o zaman iyi olmaya başlardı. Böylece yıllarca giydiğim pantolonumu değiştirmek üzere mağazaya gittim ve ‘Kot pantolon istiyorum, şu beden giyiyorum.’ dedim. Ve tezgâhtar ‘Dar kesim mi, rahat kesim mi, bol kesim mi istersiniz? Düğmeli mi fermuarlı mı? Taşlanmış mı yoksa ağartılmış mı? Eskitilmiş mi? Bot kesim mi yoksa fitilli mi? vs’ diye devam etti. Benim ağzım açık kaldı ve kendime geldiğimde ‘Eskiden tek bir model olan modeli istiyorum’ dedim.

Onun ne olduğu konusunda bir fikri yoktu, böylece bir saatimi deneyerek geçirdim, ve mağazadan çıktım -doğrusu- şimdiye kadar aldığım üzerime en iyi oturan pantalonla. Daha iyisini yapmıştım. Tüm bu seçenekler daha iyi seçim yapmamı sağlamıştı. Ama kendimi daha kötü hissettim. Neden? Bunu kendime açıklayabilmek için bir kitap yazdım. Kötü hissetmemin nedeni, tüm bu müsait seçeneklerle, iyi bir kot nasıl olmalı konusundaki beklentilerimin yükselmiş olmasıydı. Önceden beklentilerim çok düşüktü. Tek bir model bakarken özellikli bir beklentim yoktu. 100 çeşit önüme geldiğinde, kahretsin, bir tanesi benim için mükemmel olmalıydı. Ve aldığım iyiydi, ama mükemmel değildi. Ve böylece sahip olduğumla beklentilerimi karşılaştırdım, ve sahip olduğum beklediğime kıyasla hayal kırıklığına uğrattı. İnsanların yaşantısına seçenekler katmak onlara yardım etmek yerine bu seçeneklerin ne kadar iyi olacağına dair beklentilerini yükseltir. Ve bunun yaratacağı sonuçlardan dolayı daha az tatmindir, bu sonuçlar iyi olsa dahi. (Hepsi harika görünüyor. Hayal kırıklığına uğramak için sabırsızlanıyorum.) Pazarlama dünyasındaki kimse bunu bilmez. Çünkü eğer biliyor olsalardı, siz bu karikatürün ne anlama geldiğini bilemezdiniz. Gerçek daha çok şöyle.

Her şey daha kötüyken her şeyin daha iyi olmasının nedeni her şey kötüyken insanların hoş sürprizler yaratacak deneyimler yaşamalarının mümkün olmasıydı. Bugünlerde, yaşadığımız dünyada -biz bolluk içinde, sanayileşmiş vatandaşların umut edebileceğinin en iyisi, umduğunun en iyisi olmasıdır. Asla hoş bir şekilde şaşkınlığa uğramayacaksın çünkü beklentileriniz, beklentilerim, tavana vurmuştur. Mutluluğun sırrı -sizin buraya gelme nedeniniz- mutluluğun sırrı beklentilerinizi düşük tutmaktır.

Söylemek istediğim -küçük bir otobiyografik an- aslında benim bir eşim var, ve kendisi gerçekten harikadır. Daha iyisini seçemezdim. Yetinmedim. Yetinmek o kadar da kötü bir şey değil. Sonuç olarak, sadece tek bir model varken kötü oturan bir kot pantolon satın almanın bir sonucu, memnun olmadığınızda ve kim sorumlu diye sorduğunuzda, cevap gayet açıktır. Sorumlu olan dünyadır. Ne yapabilirdiniz ki? Yüzlerce farklı model kot varsa, ve sizi memnun etmeyeni seçtiyseniz ve nedenini, kimin sorumlu olduğunu sorarsanız? Aynı şekilde bunun cevabı da açıktır, cevap sizsiniz. Daha iyisini yapabilirdiniz. Vitrindeki yüzlerce farklı kot pantalon varken başarısızlığın bir özrü yoktur. Ve bu yüzden insanlar karar verdiklerinde, bu kararın sonuçları iyi olsa dahi, bunlarla ilgili kötü hissederler, kendilerini suçlarlar.

Sanayileşmiş dünyada, son kuşakta klinik depresyon patlamıştır. Depresyon ve elbette intihardaki bu patlamaya, elbette tek değil, ama en belirgin katkı insanların hayal kırıklığı yaratan deneyimlerinden gelmektedir çünkü standartları çok yüksektir. Ve sonra bu deneyimleri kendilerine açıklamak zorunda kaldıklarında, kendi hataları olduğunu düşünürler. Ve bu yüzden net sonuç, genel olarak, objektif olarak bakılırsa, iyi idare ettiğimiz ancak daha kötü hissettiğimizdir. Hatırlatmama izin verin. Bu resmi dogmadır, doğruluğunu kabul ettiğimiz, ancak tümüyle yanlış olan. Doğru değildir. Bazı seçimlerin daha iyi olduğu su götürmez, ancak bu demek değildir ki daha fazla seçim bazı seçimlerden daha iyidir. Sihirli bir miktar vardır. Bunun ne olduğunu bilmiyorum. Ancak seçeneklerin refahımızı artırdığına dair noktayı geçeli çok olduğu konusunda kendime güvenim tam.

Şimdi, kural gereği –neredeyse bitiriyorum- kural gereği, bu konuda düşünülmesi gereken şu. Sanayileşmiş toplumlar için tüm seçenekleri mümkün kılan maddi bolluktur. Dünya üzerinde birçok yer var ve bunlar hakkında şeyler duyuyoruz, sorunları çok fazla seçeneklerinin olması değil. Onların sorunu, çok az seçenek olması. Yani benim bahsettiğim şey modern, bolluk içindeki Batı toplumlarının garip sorunu. Ve yorucu ve sinir bozucu olan şu: Steve Levitt dün sizlere pahalı ve kurulması zor çocuk araba koltuklarının nasıl işe yaramadığından bahsetti. Parayı boşa harcamak bu. Benim söylediğim, bu pahalı, karmaşık seçimlerin sadece işe yaramamaları değil. Aslında zarar veriyorlar. Aslında bizi daha beter hale getiriyorlar.

Eğer bizim toplumumuzdaki insanların tüm bu seçimleri yapmasını sağlayan şeyin bir kısmı, çok az seçenekleri olan insanların yaşadıkları toplumlara kaydırılsa, sadece bu insanların hayatları kolaylaşmaz, bizimkiler de iyileşir. Ekonomistlerin Pareto dedikleri şey budur – geliştiren hareket. Gelir dağılımı herkesi daha iyi hale getirecektir – sadece fakir insanları değil – çünkü seçme fazlalığı bizi hasta ediyor.

Toparlayacak olursak. Bu karikatürü okumalısınız, (Sonsuz seçeneğin var- limit yok.) ve sofistike bir insan olarak diyeceksiniz, ‘Ah! Bu balık ne biliyor ki?

Bu akvaryum içinde hiçbir şey mümkün değil.’ Yoksul bir hayal gücü, miyop bir dünya görüşü- ve ilk okuduğumda düşündüğüm buydu. Ancak daha çok üzerinde düşündükçe, balığın bir şeyler biliyor olabileceğine daha çok ikna oldum. Çünkü işin aslı şu ki, eğer akvaryumu kırarsanız her şey mümkündür, özgürlüğe sahip değilsiniz. Felçsiniz.

Eğer akvaryumu kırarsanız her şey mümkündür, tatmin duygusunu azaltırsınız.

Felç durumunu artırıp tatmin duygusunu azaltırsınız.

Herkesin bir akvaryuma ihtiyacı vardır. Bu neredeyse kesin bir şekilde çok kısıtlayıcı- hatta balık için bile ve kesinlikle bizim için.

Ancak metaforik bir kavanozun yokluğu mutsuzluğun tarifidir ve sanıyorum, felaketin.