Önemsiz kararlar almak bile yorucu olabilir, ama bunu kolaylaştırabilirsiniz. Neredeyse her sabah aynı ikilemlerle karşılaşıyoruz. Eşimizi bir öpücükle uyandırmalı mıyız yoksa daha uzun süre uyumasına izin mi vermeliyiz? Yataktan kalkmalı mıyız yoksa erteleme düğmesine mi basmalıyız? Üstelik daha bir bardak çayınızı yada bir fincan kahvenizi içmeden önce.
Günlük hayatımız sözde önemsiz kararlarla doludur. İnsanlar genellikle düşük riskli kararları fazla düşündükleri için kendilerini aptal gibi hissederler, ancak araştırmalar bu şekilde hissetmenin mantıklı nedenleri olduğunu göstermiştir. Küçük kararlar karşısında neden bu kadar stresli hissettiğinizi anlamak, bu konuda ne yapmanız gerektiğini öğrenmenize yardımcı olabilir.
İlk olarak, bazen seçeneklerin çokluğu bizi bunaltır, çünkü seçenekleri karşılaştırmakta ve kıyaslamakta zorlanırız. Ekonomi akademisyenleri uzun zamandır daha fazla seçeneğe sahip olmanın daha iyi olduğu fikrini savunuyor. Ancak 2000 yılında ABD’li psikologlar Sheena Iyengar ve Mark Leeper bu fikre meydan okudu.
Çalışmalarından birinde, bir süpermarkette reçel test masası kurdular. Daha az seçenek sunulduğunda çok daha fazla tüketici bir reçel satın aldı. Tezgâhta altı çeşit varken müşterilerin neredeyse üçte biri (yüzde 30) reçel almaya devam etmiş, ancak 24 çeşit varken müşterilerin sadece yüzde 3’ü reçel satın almıştır.
Bu bulgulardan yola çıkan ABD’li psikolog Barry Schwartz’ın kitabı The Paradox of Choice: Neden Daha Fazlası Daha Azdır adlı kitabında, seçenek bolluğunun insanlarda kaygıya yol açabileceğini savunuyor.
İnsanlar genellikle seçeneklerini doğru bir şekilde değerlendirecek uzmanlıktan yoksundur ya da yoksun olduklarına inanırlar. Örneğin, finansal bir kararla uğraşırken. Ve eğer hedefleriniz varsa, bunlara ne kadar sıkı bir şekilde bağlı kalmak istediğinize dair bir kesinlik eksikliği muhtemelen başınızı ağrıtacaktır.
“Daha fazla tasarruf etmeye başlamak” gibi muğlak bir hedef, bir arkadaşınız dışarıda yemek yemeyi önerdiğinde ve karnınız guruldadığında size netlik sağlamayacaktır.
Ayrıca, önemsiz olarak nitelendirdiğimiz bazı kararların aslında duygusal açıdan yüksek riskleri olabilir. Örneğin, bir randevu için ne giyeceğinize karar vermek muhtemelen sadece modayla ilgili değildir.
Her bir faktör stres yaratmak için yeterli olsa da, tüm faktörler bir araya geldiğinde kararla ilgili kaygı daha da artacaktır.
Bu sizin kişiliğiniz
Bir başka araştırma alanı da insanların karar stratejileri ile refahları arasındaki bağlantıya odaklanmıştır. Araştırmacılar iki ana karar verme stratejisi belirlemiştir: Maksimize etme ve tatmin etme.
Maksimize etme, en iyi seçeneği bulmaya çalışma eğilimidir. Nobel ödülü sahibi Herbert Simon tarafından ortaya atılan bir terim olan tatmin etme ise kabul edilebilir bir seçenek bulunduğunda sonlandırılan bir stratejidir.
Maksimize etme ve tatmin etme kişilik özellikleriyle ilişkilendirilmiştir. Maksimize etme eğiliminde olan insanlar olduğu gibi daha tatmin edici olan insanlar da vardır.
Schwartz ve meslektaşları, en üst düzeye çıkarma eğilimi ile yaşam memnuniyeti duyguları arasında negatif bir ilişki bulmuşlardır.
Maksimize edenlerin (tatmin olanlara kıyasla) karar sonrası pişmanlık yaşama olasılıkları da daha yüksektir. Bunun bir açıklaması, maksimizasyoncuların her zaman ne yapabilecekleri ve nasıl daha iyi bir karar verebilecekleri konusunda kara kara düşünmeleridir.
Açık olmak gerekirse, çalışma evlilik veya sağlıkla ilgili önemli yaşam kararlarını incelememiş, günlük kararlara odaklanmıştır (daha ciddi tıbbi kararlarla ilgili benzer bulgular bildirilmiş olsa da).
Bunu alışkanlık haline getirin
Kararlar zihinsel olarak yorucu olabilir. Bu yüzden bazen günlük seçimler zor gelir çünkü karar yorgunluğunuz vardır.
19’uncu ve 20’nci yüzyılın en büyük düşünürlerinden biri olan William James, alışkanlıkların bu karmaşıklıklarla başa çıkmamıza yardımcı olduğunu öne sürmüştür. Alışkanlıklar düşünme ihtiyacını ortadan kaldırır. Zamanınızı alışkanlıklar geliştirmeye ayırmak, günlük kararlar üzerinde kafa yormanızı engelleyebilir.
William James’in görüşleri birçok çağdaş araştırmacıya ilham kaynağı olmuştur. Psikolog Daniel Kahneman’ın Thinking, Fast and Slow (Hızlı ve Yavaş Düşünme) adlı kitabıyla popülerleşen bir fikir, sistem bir ve sistem iki olmak üzere iki farklı bilgi işleme mekanizması kullandığımız fikridir. Birinci sistem bilinçsiz, hızlı ve sezgiseldir. Çok az çaba gerektirir. Sistem iki ise amaçlı düşünmedir.
Her sabah aynı saatte uyanmak, eşimi öpmek ve ardından kahve yapmak, bu faaliyetler hakkında çok fazla düşünmekten kaçınmama yardımcı olan bir alışkanlık haline geldi. Birinci sistemimin, en azından ilk kahvemi içene kadar, elimden geldiğince kontrolü ele almasına izin veriyorum.
ABD’li yazar Merlin Mann, “Düşünmek eylemin düşmanı olabilir” demiş. Tamamen katıldığımdan emin olmamakla birlikte, sözleri psikolojideki pek çok bulguyla örtüşüyor.
Herbert Simon, insanların bilişsel ve diğer kapasitelerinin (hafıza ve dikkat gibi) sınırlı olduğuna inandığı için tatmin olma fikrini geliştirdi. Çok fazla düşünmek – örneğin bugün egzersiz yapıp yapmamak – stresli olabilir ve bunu yapma niyetini boşa çıkarabilir.
Kaynaklarınızı (ister bilişsel, ister duygusal, ister fiziksel olsun) nasıl değerlendireceğinize karar vermeniz gerekir. Bunları egzersiz yapmayı düşünmeye yatırmak, egzersiz yapmak için ihtiyaç duyduğunuz enerjiyi tüketebilir.
Günlük kararlarımız söz konusu olduğunda, seçeneklerin sayısını azaltmak da süreci kolaylaştırmaya yardımcı olabilir. Apple’ın kurucu ortağı Steve Jobs, kısmen karar sürecini kolaylaştırmak için neredeyse her gün benzer kıyafetler (kot pantolon ve kaplumbağa yaka veya tişört) giymesiyle tanınırdı.
Bu, sınırlı “karar verme gücünüz” olduğunu kabul etmek ve bunu nasıl kullandığınız konusunda bilinçli olmakla ilgilidir. Seçenekleri azaltmak, iyi alışkanlıklar geliştirmek ve sözde sistemimizin kontrolü ele almasına izin vermek günlük kararlarımızla yüzleşmemize yardımcı olabilir.The Conversation
Yaniv Hanoch, Karar Bilimi Profesörü, Southampton Üniversitesi
Bu makale Creative Commons lisansı altında The Conversation’dan yeniden yayınlanmıştır. Makalenin orijinalini okuyun.
Kaynak:
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.