Ülkemizde yaşanan son depremde de gördük ki depremler değil “Yolsuzluk Öldürüyor” Aşağıdaki makale 12 Ocak 2011 tarihinde Nature tarafından yayınlanmış. İnceleme konusu deprem felaketlerinde yaşanan can kayıplarının o ülkelerdeki yolsuzlukla ilişkisini ortaya koymak. Okudukça keyfiniz kaçacak ancak lütfen okuyun ve ülkemizde yaşanan felaketlerin temel nedeni olan bu yolsuzluklarla nasıl mücadele edebiliriz şimdiden düşünelim.
Son 30 yılda meydana gelen depremlerde binaların çökmesi sonucu meydana gelen ölümlerin %83’ü anormal derecede yolsuzluğun olduğu ülkelerde meydana geliyor.
Haiti’deki yıkıcı depremin yıldönümünde Nicholas Ambraseys ve Roger Bilham, son 30 yılda meydana gelen depremlerde binaların çökmesi sonucu meydana gelen ölümlerin %83’ünün anormal derecede yolsuzluğun olduğu ülkelerde meydana geldiğini hesapladı.
Geçen yılki Haiti depreminde ölenlerin sayısının altı haneli rakamlara ulaşması ve Yeni Zelanda’da meydana gelen aynı büyüklükteki depremde ölen olmaması, orta şiddetteki depremlerin büyük felaketlere dönüşmesinde kötü bina uygulamalarının büyük ölçüde sorumlu olduğunu bir kez daha hatırlattı. Depreme dayanıklı inşaat sorumlu bir yönetime gerektirmektedir, ancak bunun uygulanması yolsuzluk ya da yoksulluk, standartların altında malzeme ve montaj yöntemlerinin kullanılması ya da binaların uygun olmayan şekilde yerleştirilmesi yoluyla tehlikeye atılabilmektedir.
Bu güçlerin etkilerini birbirinden ayırmak zordur, çünkü en yoksul uluslar genellikle aynı zamanda en çok yolsuzluğa bulaşmış olanlardır. Bu etkileri izole etmeye çalışmak için, ulusal yolsuzluk ile bir ulusun kişi başına düşen geliri arasındaki küresel ilişkiyi ölçtük. Bu sonuç bazı ülkelerin beklenenden daha fazla yolsuzluğa bulaştığını gösterdi. Son otuz yılda depremlerden kaynaklanan tüm ölümlerin yaklaşık %83’ü bu ülkelerde meydana gelmiştir.
Küresel inşaat sektörü, dünya ekonomisinin yolsuzluğa en çok bulaşmış sektörüdür.
Halihazırda yıllık 7,5 trilyon ABD doları değerinde olan ve önümüzdeki on yıl içinde iki katından fazla büyümesi beklenen inşaat sektörü, küresel ekonominin en fazla yolsuzluk yapılan sektörü olarak kabul edilmektedir.
Yolsuzluk, teftiş ve ruhsatlandırma süreçlerini alt üst etmek için verilen rüşvetler ve maliyetleri düşüren ve böylece yapıların kalitesini tehlikeye atan gizli faaliyetler şeklinde gerçekleşmektedir. Bir binanın montajı, temellerin atılmasından son kat boyaya kadar, bir gizleme sürecidir ve pahalı ancak temel yapısal bileşenlerin ihmal edilmesi veya seyreltilmesi için ideal bir durumdur.
Yeni binaların kendiliğinden çöktüğüne dair raporlar, inşaat denetiminin eksikliğine tanıklık etmektedir (örneğin, Şangay, 27 Haziran 2009; Delhi, 15 Kasım 2010). Depremler sırasında, onlarca yıllık kalitesiz inşaatın sonuçları felaket boyutunda ortaya çıkmaktadır.
Burada sunduğumuz analiz, içimizden birinin (N.A.) 1976 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü için yazdığı deprem zararlarının azaltılmasına ilişkin bir raporun devamı niteliğindedir.
Bu raporun mühendislik hatalarında şeffaflık eksikliğinin nedenlerini ve etkilerini tartışan bölümü hiçbir zaman yayınlanmadı. Yakın zamanda Çin, Pakistan ve Haiti’de meydana gelen depremlerin ardından, bu tartışmayı güncellemenin ve yayınlamanın zorunlu olduğunu düşündük.
Temel kurallar
Geçtiğimiz yüzyılda depreme dayanıklı tasarımda kaydedilen ilerlemelere rağmen ölümlerin sayısı artmaya devam etmektedir (Şekil 1). Son on yılın ortalaması alındığında, ölüm oranı yılda 60.000’dir. Bu ortalamaya 2004 yılında Endonezya’da, 2005 yılında Keşmir’de, 2005 yılında İran’da, 2008 yılında Çin’de ve 2010 yılında Haiti’de meydana gelen depremler hakimdir. Bina çökmesi ve tsunami, toprak kayması ve yangın gibi ikincil nedenlerden kaynaklanan ölümleri de içermektedir. 1980’den bu yana, deprem mühendisliği eksikliğinin sorumlu tutulabileceği konut çökmelerinden kaynaklanan ölümler yılda ortalama 18.300’dür.
Şekil 1: Deprem ölümleri. Deprem mühendisliğindeki ilerlemelere rağmen, her on yılda bir depremler nedeniyle ölen insan sayısı artmış (mavi) ve küresel nüfusa oranla ölüm sayısı fazla düşmemiştir (koyu gri). Bu ölümlerin çoğu bina çökmesine (kırmızı) bağlanabilir.
Deprem ölüm oranlarındaki son artışın nüfus artışı, kentleşme veya endüstriyel gelişmeden kaynaklandığı düşünülebilir. Gerçekten de, nüfus artışına göre hesaplandığında, depremlerden kaynaklanan ölümler ortalama küresel nüfusla kısmen bağlantılıdır (Şekil 1).
Peki, depreme dayanıklı tasarım ve konut inşaatı uygulamalarının depremlerden kaynaklanan ölümleri azaltmada herhangi bir etkisi olmuş mudur?
Evet: kümülatif ölü sayısındaki ülkeden ülkeye önemli farklılıklar, dirençli mühendislik uygulamasının, kullanımını zorunlu kılacak zenginlik ve iradeye sahip depreme eğilimli ülkelere açıkça fayda sağladığını göstermektedir.
Yolsuzluk doğası gereği gizlidir ve ölçülmesi zordur. Yine de iş adamları ya da yabancı ziyaretçiler çoğu zaman isimlerinin gizli kalması koşuluyla yolsuzluğun varlığını ifşa etmeye isteklidirler. Merkezi Berlin’de bulunan küresel bir sivil toplum kuruluşu olan Uluslararası Şeffaflık Örgütü tarafından 1995 yılından bu yana her yıl Yolsuzluk Algılama Endeksi ( Corruption Perceptions Index-CPI) kullanılarak farklı ülkelerde yolsuzluğun ne derece var olduğu algılanmaktadır.
Bu skor, çeşitli ülkelerde ödenen rüşvetlerin sıklığı ve kapsamı konusunda uyarıda bulunan 10 kurum tarafından 2 yıl boyunca yapılan 13 anketin ortalamasının alınmasıyla belirlenmektedir. CPI skorunun 0 olması yolsuzluğun yüksek olduğu ve şeffaflığın sıfır olduğu bir ülkeyi, 10 olması ise yolsuzluk algısının olmadığı ve şeffaflığın tam olduğu bir ülkeyi gösterir.
CPI, daha az bilgi kaynağına sahip ülkeler için daha az güvenilirdir. Uzun vadeli dalgalanmalarla ilgili araştırmamızdan elde ettiğimiz ortalama CPI (Ek Şekil 1- Şekil S1) ve standart sapmasını (Şekil S2) kullandık.
Göreceli zenginlik, bir ülkenin yolsuzluğunu etkileyen en belirgin parametredir. Zenginliğe sıklıkla hukukun üstünlüğüne elverişli istikrarlı bir anayasa eşlik eder. Zenginliğin ülkeler veya ekonomiler arasında karşılaştırılmasına imkân veren standart bir ölçü kişi başına düşen gayri safi milli gelirdir (GNI). Dünya Bankası’nın GNI Atlas yöntemini seçtik ve verilerin ortalamasını 1960-2009 dönemi için aldık (Şekil S3 ve S4). Bir ülkenin kişi başına düşen geliri ile yolsuzluk seviyesi arasında açık bir korelasyon vardır (Şekil 2). En çok yolsuzluk yapan ülkeler en yoksul ülkelerdir (Şekil S5 ve S6).
Şekil 2: Nakit ve yolsuzluk. En yoksul ülkeler en çok yolsuzluk yapanlardır, ancak bazıları diğerlerinden daha fazla yolsuzluk yapmaktadır. Ağırlıklı bir regresyon çizgisi (kesikli), kişi başına düşen ortalama gelirden beklenenden daha fazla yolsuzluk yaptığı düşünülen ülkeleri (çizginin altında) daha az yolsuzluk yapanlardan (çizginin üstünde) ayırmaktadır. Adı geçen ülkeler 1980’den bu yana depremlerin neden olduğu bina çökmelerinde vatandaşlarını kaybetmiştir.
Yirminci yüzyılın özellikle ilk yarısında meydana gelen depremler için, yayınlanmış ölüm tahminlerini doğrulamak veya yeni güvenilir tahminler hesaplamak her zaman mümkün olmamaktadır. Önceki kataloglar, birden fazla kaynaktan gelen tahminleri eleştirel olmayan bir şekilde listeleyerek ölüm sayımlarındaki belirsizlikleri karakterize etmektedir. Bunlar arasından en makul sayının ağırlıklandırılması büyük ölçüde özneldir.
Hükümet raporları ve yardım kuruluşlarının yanıtları gibi orijinal kaynakları inceleyerek yeni bir katalog oluşturduk. Bununla birlikte, 2010 Haiti depremi için bile, bildirilen ölüm tahminleri 85.000’den az (bir araştırma sayımı- muhtemelen doğru) ile 300.000 (doğrulanmamış bir tahmin) arasında üç kat değişmektedir (Tablo S1). Kataloğumuz, yer sarsıntısı nedeniyle konutların çökmesinden kaynaklanan ölümleri, artçı şoklar, toprak kaymaları, yangın ve tsunami gibi ikincil etkilerden kaynaklanan ölümleri de içeren depremle ilişkili toplam ölüm sayısından ayırmaktadır.
Konutların çökmesine bağlı ölümlerin sayısı, merkez üssü olan bölgedeki nüfus yoğunluğundan ve bina stokunun kırılganlığından etkilenmektedir. Son 30 yılda, özellikle gelişmekte olan ülkelerde kentsel nüfusun hızla artması, bina kalitesini olumsuz yönde etkilemiştir. Ölümlerin sayısı depremin gece ya da gündüz, kış ya da yaz mevsiminde, dağlık bir bölgede ya da vadide, güçlü ve uzun süreli ön şoklardan sonra ve uyarılı ya da uyarısız olmasına göre değişmektedir. Kış gecesi meydana gelen bir depremin, özellikle kırsal bir bölgede, yaz sabahı meydana gelen bir depremden iki ila beş kat daha fazla insanı öldürmesi muhtemeldir.
Jeolojinin suç ortakları
1980’den 2010’a kadar olan deprem ölümlerini yolsuzluk ve zenginlik ölçütleriyle karşılaştırdık. Beklendiği gibi, yoksulluk ile depremlerden kaynaklanan ölümler arasında doğrudan bir ilişki bulduk. Yoksulluğun, yetersiz yapı malzemelerinin (kerpiç veya düşük kaliteli beton gibi) kullanılmasına ve eğitimin yetersizliğine yol açarak inşaatta cehalete neden olabileceği açıktır. Ayrıca yolsuzluğa bulaşmış toplumların depremlerde en fazla can kaybına uğrayan toplumlar olduğunu tespit ettik. Yolsuzluk değerlerinin doğrudan deprem ölümleriyle karşılaştırılabildiği 1995-2010 dönemi için, bu ikisi arasında niceliksel bir bağlantı bulduk (Şekil S10 ve S11). Yolsuzluk endeksi bu aralıkta çok yavaş değiştiği için (Şekil S1), 1980-95 CPI değerlerinin 1995 sonrası verilerle benzer olduğunu varsayıyoruz (Şekil S2). Bu varsayım önemlidir, çünkü binaların çökmesi sonucu meydana gelen ölümler çökme anında değil, inşaat sırasında geçerli olan yolsuzluğa bağlıdır.
Bazı ülkeler eşdeğer gelir düzeyine sahip diğerlerinden daha az yolsuzluğa bulaşmıştır (Şekil 2). Bu aykırı değerlere -2 ile +3 CPI birimi arasında bir ‘beklenti endeksi’ atadık; negatif değerler beklenenden daha fazla yolsuzluğa bulaşmış olanları ifade etmektedir. Üç boyutlu bir grafik (Şekil 3), son otuz yılda depremlerden kaynaklanan tüm ölümlerin yaklaşık %83’ünün, kişi başına düşen gelirlerinden beklenenden daha fazla yolsuzluğa bulaşmış yoksul ülkelerde meydana geldiğini ortaya koymaktadır.
Şekil 3: Yolsuzluğun bedeli. Kişi başına düşen gelirden beklenebilecek yolsuzluk seviyesine karşı yolsuzluk. Son otuz yılda bina çökmesine bağlı olarak meydana gelen tüm deprem ölümlerinin %82,6’sı anormal derecede yolsuzluğun olduğu toplumlarda meydana gelmiştir (grafiğin sol köşesi).
Bu çarpıcı korelasyon, yoksulluk ve yolsuzluğun göreceli katkıları arasında benzersiz bir ayrım yapmaz, ancak yolsuzluğun aşırı olduğu yerlerde, etkilerinin inşaat sektöründe ortaya çıktığını göstermektedir. Depremlerden etkilenen en zengin uluslar hem halklarını eğitmeye hem de kaliteli yapı malzemeleri satın almaya güç yetirebilmektedir. Dolayısıyla, Şekil 2’deki regresyon çizgisinin altında kalan ülkelerde depremlerden kaynaklanan çok sayıda ölümün büyük ölçüde yolsuzluğun etkilerine atfedilmesi muhtemel görünmektedir. Buna karşın, Şili ve Yeni Zelanda kişi başına düşen gelirlerine göre beklenenden daha az yolsuzluğa sahiptir ve depremde ölüm oranı düşüktür. Kişi başına düşen geliri yüksek ve yolsuzluk düzeyi düşük olan Japonya’daki anomaliyi, Kobe’de depreme dayanıklı bina kodunun kabul edilmesinden önceki eski yapıların çökmesine bağlıyoruz.
Önemli hatırlatma
Özetle, yolsuzluk ve depremlerde can kaybı arasındaki ilişkiye dair yaygın anekdot niteliğindeki kanıtlar istatistiksel olarak desteklenmektedir. Haiti ve İran, depremlerden kaynaklanan ölümlerin aşırı olduğu ve algılanan yolsuzluk seviyelerinin ortalamanın üzerinde olduğu ülkelere uç örneklerdir. İstatistikler ayrıca geçen yıl yaygın olarak dile getirilen, depreme bağlı ölüm olasılığının coğrafyadan ziyade depreme dayanıklı inşaat yapma ve bina yönetmeliklerini uygulama becerisine bağlı olduğu yönündeki görüşleri de desteklemektedir.
Ne yazık ki bu rakamların hiçbir öngörü değeri yoktur. Dahası, yolsuzluk uygulamaları ortadan kaldırılsa bile, günümüzün pek çok yoksul ülkesi, bir dereceye kadar yolsuzluk uygulamalarının ürünlerini içeren bir yapı stokunu miras almış olacaktır. Bu mevcut kötü inşa edilmiş yapılar hakkında ne yapılacağı sorunu, ekonomik olarak çözülemez olmasa da, özellikle zordur.
Ancak analizlerimiz, yolsuzluğun endemik olduğu ülkelerde depreme dayanıklılık için ayrılan uluslararası ve ulusal fonların özellikle hortumlanmaya eğilimli olduğunu göstermektedir.
Bir binanın yapısal bütünlüğü, inşa edenin sosyal bütünlüğünden daha güçlü değildir ve her ulusun yeterli denetimi sağlamak için vatandaşlarına karşı sorumluluğu vardır.
Özellikle, geçmişinde önemli depremler ve bilinen yolsuzluk sorunları olan ülkeler, denetimsiz bir inşaat sektörünün potansiyel bir katil olduğunu hatırlamalıdır.
Kaynak: