Telif Hakkı Sona Eren Eserler

03/01/2023 Bektas O Manşet, Sanat yorumlar kapalı

ABD’de telif hakkı zaman aşımı sonucu birçok eser kamu malı haline getirilirken, aralarında birçok ünlü filmler, kitaplar, şiirler başta Google olmak üzere birçok sitede yayınlanmaya başladı.

ABD’de bu çapta bir toplu telif hakkı zaman aşımı, 20 yıldır ilk kez yaşanıyor. Çünkü, kitap ve sanat eserlerinde telif hakkının yayınlanması üzerinden 95 yıl veya yaratılması üzerinden 120 yıl geçince otomatik olarak zaman aşımına uğraması, 1998’de çıkarılan bir yasayla 20 yıllığına dondurulmuştu. Kongrenin yeni bir yasa çıkarmaması nedeniyle 31 Aralık gece yarısı, 1923 yılında yayınlanmış bütün kitaplar ve sanat eserleri ücretsiz kamu malı haline geldi.

Amerika’da 2023 yılında telif hakkı sona erecek eserler arasında Sherlock Holmes yer alıyor. Metropolis, To The Lighthouse ve son Holmes öyküleri telif hakkı sona eren eserler listesinde yer alıyor.

Duke Hukuk Fakültesi Kamu Malı Çalışmaları Merkezi tarafından özetlendiği üzere, 2023 yılının başında Sir Arthur Conan Doyle’un son Sherlock Holmes öykülerinin yanı sıra çığır açan bilim kurgu filmi Metropolis, Virginia Woolf’un To the Lighthouse’u ve ilk uzun metrajlı “talkie” filmi The Jazz Singer’ın ABD telif hakları sona erecek.

Kamu malı, genellikle eserin yazarı öldükten çok sonra, hak sahibinin izni olmadan herkesin eserleri yeniden yayınlamasına, içeriğin değişitirilmesi veya yeniden düzenlemesine izin verir. Önceki yıllarda, 2021’de kamu malı olan The Great Gatsby gibi eserlerin yeni yorumları etrafında patlamalar yarattı.

Daha genel olarak, klasik vampir romanını yaratıcı bir şekilde yeniden bağlamsallaştıran bir bülten olan Dracula Daily veya Moby Dick hakkındaki manevi halefi Whale Weekly için teşekkür edebilirsiniz. Duke’un özetinde de belirtildiği gibi, kamu malı, arşivcileri, telif hakkı bu yıl kesin olarak sona erecek olan çok sayıda sessiz film (Metropolis dahil) gibi, kaybolabilecek eserleri korumak ve yeniden dağıtmak için serbest bırakıyor.

Holmes haberi aynı zamanda telif hakları yasasının karaktere nasıl davranması gerektiğine dair zor bir hukuki tartışmanın da sonunu işaret ediyor. Doyle’un daha önceki eserlerinin birçoğu 2019’dan önce zaten kamu malı olmuştu, ancak yazarın varisleri bunun telif hakkını gevşetmemesi gerektiğini savunuyordu. Bu durum, izinsiz yeni Sherlock Holmes hikâyeleri konusunda, Enola Holmes spinoff’u için Netflix’e karşı açılan ve şimdi sonuçlanan bir dava da dâhil olmak üzere, çok sayıda yasal karışıklığa yol açtı.

Eğer dünyanın en büyük dedektifinin yeni bir yorumunu düşünüyorsanız, bunu yapmak için tam zamanı.

Ocak 2023’te, 1927’den beri telif hakkıyla korunan eserler ABD kamu malı olacak

Bu eserler herkesin kopyalaması, paylaşımı ve üzerine bir şeyler geliştirmesi için serbest kalacak. Bu eserler arasında Virginia Woolf’un To The Lighthouse’u ve Arthur Conan Doyle’un son Sherlock Holmes hikayeleri, Alman bilim-kurgu filmi Metropolis ve Alfred Hitchcock’un ilk gerilim filmi, Louis Armstrong ve Fats Waller’ın besteleri ve dondurma hakkında yeni bir şarkı yer alıyor. Lütfen bu sitenin sadece ABD yasalarıyla ilgili olduğunu unutmayın; diğer ülkelerdeki telif hakkı koşulları farklıdır.

İşte 2023 yılında ABD’de kamu malı olacak eserlerden sadece birkaçı. 75 yıl boyunca telif hakkına sahip olduktan sonra 2003 yılında kamu malı haline gelmeleri gerekiyordu. Ancak bu gerçekleşmeden önce, Kongre 20 yıllık bir erteleme kararı aldı ve telif hakkı süresini 95 yıla uzattı. Artık bekleyiş sona erdi. (1927’den daha fazla materyal bulmak için Telif Hakkı Girişleri Kataloğu’nu ziyaret edebilirsiniz).

Kitaplar

Virginia Woolf, To the Lighthouse
Arthur Conan Doyle, The Case-Book of Sherlock Holmes
Willa Cather, Death Comes for the Archbishop
Countee Cullen, Copper Sun
A. A. Milne, Now We Are Six, illustrations by E. H. Shepard
Thornton Wilder, The Bridge of San Luis Rey
Ernest Hemingway, Men Without Women (collection of short stories)
William Faulkner, Mosquitoes
Agatha Christie, The Big Four
Edith Wharton, Twilight Sleep
Herbert Asbury, The Gangs of New York (the original 1927 publication)
Franklin W. Dixon (pseudonym), The Tower Treasure (the first Hardy Boys book)
Hermann Hesse, Der Steppenwolf (in the original German)
Franz Kafka, Amerika (in the original German)
Marcel Proust, Le Temps retrouvé (the final installment of In Search of Lost Time, in the original French)

Bunlar 2023 yılında kamu malı olacak binlerce kitaptan sadece birkaçı. Kutlanacak çok şey var: modernist bir başyapıt, Harlem Rönesansı’ndan şiirler, Winnie-the-Pooh ve diğer karakterleri içeren çocuk şiirleri ve Hemingway ve Faulkner’ın erken dönem eserleri. Arthur Conan Doyle’un son Sherlock Holmes hikayelerinin de telif hakkı sona erecek – karakterler üzerindeki telif hakkı ve Doyle mirasının Holmes ve Dr. Watson üzerindeki hakları yapay olarak genişletme girişimleri hakkında daha fazla bilgiyi buradan okuyabilirsiniz.

Filmler

Metropolis (directed by Fritz Lang)
The Jazz Singer (the first feature-length film with synchronized dialogue; directed by Alan Crosland)
Wings (winner of the first Academy Award for outstanding picture; directed by William A. Wellman)
Sunrise (directed by F.W. Murnau)
The Lodger: A Story of the London Fog (Alfred Hitchcock’s first thriller)
The King of Kings (directed by Cecil B. DeMille)
London After Midnight (now a lost film; directed by Tod Browning)
The Way of All Flesh (now a lost film; directed by Victor Fleming)
7th Heaven (inspired the ending of the 2016 film La La Land; directed by Frank Borzage)
The Kid Brother (starring Harold Lloyd; directed by Ted Wilde)
The Battle of the Century (starring the comedy duo Laurel and Hardy; directed by Clyde Bruckman)
Upstream (directed by John Ford)

1927 yılı, senkronize diyalog ve ses içeren ilk uzun metrajlı filmin gösterime girmesiyle sessiz film döneminin sonunun başlangıcı oldu. İşte The Jazz Singer’dan uzun metrajlı bir filmde söylenen ilk sözler: “Bir dakika, bir dakika, henüz hiçbir şey duymadınız.” Sessiz filmden “sesli film” dönemine geçiş ve bu listedeki olağanüstü sessiz filmlerden bazılarını koruma arayışı hakkında daha fazla bilgi için buraya tıklayın. Bu filmlerdeki orijinal görüntüler kamu malı olsa da, müzik eşliği gibi yeni eklenen materyallerin hala telif hakkına sahip olabileceğini lütfen unutmayın. Bir film restore edilmiş veya yeniden yapılandırılmışsa, yalnızca orijinal ve yaratıcı eklemeler telif hakkı için uygundur; bir restorasyon önceden var olan filmi sadık bir şekilde taklit ederse, yeni telif hakkıyla korunabilir materyal içermez. (Bir projeye beceri, emek ve para koymak, telif hakkı için yeterli değildir. Yüksek Mahkeme, “telif hakkının olmazsa olmazının özgünlük olduğunu” açıkça belirtmiştir.) Yukarıdaki listede, bazı başlıklar 1928 veya 1929’a kadar telif hakkı için kaydedilmemiş olsa da, filmin orijinal versiyonu 1927 telif hakkı bildirimi ile yayınlanmıştır, bu nedenle telif hakkı bu versiyon üzerinde 2023’te sona ermektedir.

Müzikal Kompozisyonlar

The Best Things in Life Are Free (George Gard De Sylva, Lew Brown, Ray Henderson; from the musical Good News)
(I Scream You Scream, We All Scream for) Ice Cream (Howard Johnson, Billy Moll, Robert A. King)
Puttin’ on the Ritz (Irving Berlin)
Funny Face and ’S Wonderful (Ira and George Gershwin; from the musical Funny Face)
Can’t Help Lovin’ Dat Man and Ol’ Man River (Oscar Hammerstein II, Jerome Kern; from the musical Show Boat)
Back Water Blues, Preaching the Blues, Foolish Man Blues (Bessie Smith)
Potato Head Blues, Gully Low Blues (Louis Armstrong)
Rusty Pail Blues, Sloppy Water Blues, Soothin’ Syrup Stomp (Thomas Waller)
Black and Tan Fantasy and East St. Louis Toodle-O (Bub Miley, Duke Ellington)
Billy Goat Stomp, Hyena Stomp, Jungle Blues (Ferdinand Joseph Morton)
My Blue Heaven (George Whiting, Walter Donaldson)
Diane (Erno Rapee, Lew Pollack)
Mississippi Mud (Harry Barris, James Cavanaugh)

Bu yılın müzikal programında Broadway hitleri, erken dönem blues şarkıları, caz standartları ve daha fazlası yer alıyor. Sadece müzikal besteler (bir nota parçasında görebileceğiniz müzik ve sözler) kamu malı kapsamına giriyor, ayrı bir telif hakkı kapsamında olan bu şarkıların kayıtları değil. Irving Berlin’in Puttin’ on the Ritz şarkısının sözleri ve müziği 1927’de telif hakkı için kaydedildi ve artık herkesin kopyalaması, icra etmesi, kaydetmesi, uyarlaması veya kendi şarkısına eklemesi serbest. Ancak 1930’da Harry Richman ve Fred Astaire tarafından yapılan kayıtların telif hakları hâlâ saklıdır. Bununla birlikte, ses kaydı haklarının beste haklarından daha sınırlı olduğunu unutmayın – bir ses kaydını yasal olarak taklit edebilirsiniz, taklidinizin sesi tamamen aynı olsa bile, sadece gerçek kayıttan kopyalayamazsınız.

Geçen yıl, kayıt teknolojisinin ortaya çıkışından 1922’nin sonuna kadar yapılan onlarca ses kaydı kamu malı haline geldi. Bu yıl hiçbir ses kaydı kamu malı haline gelmiyor; bunun için 1923’ten itibaren yapılan kayıtların yasal olarak yeniden kullanıma açılacağı 1 Ocak 2024’e kadar beklememiz gerekecek.

“Hayattaki En İyi Şeyler Ücretsizdir”
Bu, 2023 yılında kamu malı olacak şarkılardan birinin başlığı.
“Yalnızca sanat sayesinde kendi dışımıza çıkabilir, bizimkiyle aynı olmayan ve aksi takdirde manzaraları bizim için ayınkiler kadar bilinmez kalacak olan bir evrende bir başkasının ne gördüğünü öğrenebiliriz.”-Marcel Proust, Le Temps Retrouvé

Eserlerin kamu malı olması neden önemli? Eserler kamu malı haline geldiğinde, izin veya ücret olmaksızın yasal olarak paylaşılabilirler. Halk tiyatroları filmleri gösterebilir. Gençlik orkestraları lisans ücreti ödemeden müziği halka açık olarak icra edebilir. Internet Archive, HathiTrust, Google Books ve New York Halk Kütüphanesi gibi çevrimiçi depolar, eserleri tamamen çevrimiçi olarak erişilebilir hale getirebilir. Bu, aksi takdirde tarihe karışabilecek kültürel materyallere erişimi mümkün kılmaya yardımcı olur. 1927 çok uzun zaman önceydi. 1927’den kalma eserlerin büyük çoğunluğu tedavülden kalkmış durumda. Bu eserler 2023 yılında kamu malı olduğunda, herkes onları bilinmezlikten kurtarabilir ve hepimizin keşfedebileceği, keyif alabileceği ve onlara yeni bir soluk getirebileceği şekilde erişime açabilir.

Kamu malı aynı zamanda yaratıcılık için de bir kaynaktır. Telif hakkının tüm amacı yaratıcılığı teşvik etmektir ve kamu malı bunu yaparken merkezi bir rol oynar. Telif hakkı yasası yazarlara yaratıcılığı ve dağıtımı teşvik eden önemli haklar verir – bu çok iyi bir şeydir. Ancak aynı zamanda bu hakların “sınırlı bir süre” için geçerli olmasını sağlar, böylece süreleri dolduğunda eserler kamu malı haline gelir ve gelecekteki yazarlar yasal olarak geçmişin üzerine inşa edebilir – kitapları yeniden tasarlayabilir, film haline getirebilir, şarkıları ve filmleri uyarlayabilir. Bu da iyi bir şey! Mary Shelley’nin Frankenstein (1818) ya da Lewis Carroll’ın Alice Harikalar Diyarında (1865) adlı eserlerine dayanan tüm filmleri, çizgi filmleri, video oyunlarını, kitapları, oyunları ve diğer eserleri düşünün. New York Times’ın bir başyazısında açıklandığı gibi: “Bir eser kamu malı olduğunda bu, halkın onu özgürce kullanabileceği, ona yeni bir değer kazandırabileceği anlamına gelir. [kamu malı eserler] her sanatçının, her insanın geçiminin önemli bir parçasıdır.”

Eski Birleşik Devletler Telif Hakları Sicil Müdürü Karyn A. Temple, kamu malı kavramını “telif hakkının yaşam döngüsünün bir parçası, yaratıcı eserin yaşamının bir sonraki aşaması” olarak tanımlamıştır. Kamu malı, telif hakkı sisteminin doğal ve ayrılmaz bir parçasıdır. . . . Yazarlara yeni bir şeyler yaratmaları için ilham ve hammadde sağlar.”
Shakespeare’in eserlerinin bize 10 Things I Hate About You ve Kiss Me Kate’ten (The Taming of the Shrew’dan) West Side Story’ye (Romeo ve Juliet’ten) her şeyi verdiği gibi, 2023’te kamu malı olacak eserlerin nelere ilham vereceğini kim bilebilir? Shakespeare’de olduğu gibi, bu eserlerin özgürce yeniden keşfedilebilmesi, ciddi olandan tuhaf olana kadar bir dizi yaratıcılığı teşvik edebilir ve böylece orijinal sanatçıların miraslarının devam etmesini sağlayabilir. Ve elbette telif hakkı yasasından önce yaşamış olan Shakespeare’in kendisi de seleflerinden büyük ölçüde ödünç almıştır. Bir eser diğerine ilham verir. Kamu malı yaratıcılığı bu şekilde besler.

F. Scott Fitzgerald’ın The Great Gatsby (1925) adlı eserinin 2021 yılında kamu malı haline gelmesinin ardından The New York Times, Times eleştirmeni ve Pulitzer Ödülü sahibi Wesley Morris ve Harvard akademisyeni David J. Alworth gibi isimlerin “neredeyse bir asır sonra, ‘Amerikan’ fikirlerimizin artık neleri içerdiğine dair yeni analizler” getiren tanıtım yazılarıyla çok sayıda yeni baskı yapıldığını bildirdi. Ayrıca Michael Farris Smith’in Nick Carraway’in geçmişini anlatan ön kitabı Nick, bir çizgi roman uyarlaması olan The Gay Gatsby, The Great Gatsby Undead (zombi baskısı) ve bir animasyon filminin yanı sıra Florence + the Machine’den Florence Welch’in Gatsby müzikali gibi yeni eserler de vardı. Planet Money’nin sunucuları tüm kitabı canlı yayında okuyarak sesli bir kitap bile yarattılar.

Geçen yıl Winnie-the-Pooh’un (1926) kamu malı olması da aynı şekilde bir dizi yaratıcılığı ateşledi. Ryan Reynolds’ın Mint Mobile için hazırladığı “Winnie-the-Screwed” reklamından Pooh’nun çıplaklığını kutladığı bir çizgi romana ve korku filmi Winnie-the-Pooh’ya kadar, ünlüler ve uyumsuz yeniden kullanımlar en çok ilgi çeken konular oldu: Kan ve Bal. Gelen kutumda bunun gibi çok ses getirmeyen ama Pooh’nun sanatçılara ve yazarlara daha küçük ölçekte nasıl ilham verdiğini yansıtan daha sevimli çizimler ve şiirler var. Tüm bu yeni çalışmalar eleştirmenlerce beğeniliyor mu ya da hak sahiplerinin onaylayacağı bir şey mi? Ancak bunlar hala kültürümüzün bir parçası ve pazarda ödüllendirilip ödüllendirilmeyeceklerini ya da kalıcı bir çekiciliğe sahip olup olmayacaklarını zaman gösterecek. Tıpkı Gurur ve Önyargı ve Zombiler’in Jane Austin’in romanının parlaklığını azaltmadığı gibi (en azından benim için), orijinal Winnie-the-Pooh da bozulmadan kalıyor.

Bu yılki eserler, kültürel geçmişimizin zamansal bir kesitini sunarak, dönemi karmaşıklığı içinde -iyi, kötü ve çirkin- yakalıyor. Eserler çarpıcı ve düşündürücüden, sevimli ve espriliye, ırkçı ve rahatsız ediciye kadar çeşitlilik gösteriyor. 1927 yılında Harlem Rönesansı tüm hızıyla devam ediyordu, ancak aynı zamanda yasal olarak uygulanan ayrımcılık da vardı ve döneme ait pek çok eser ırkçı hakaretler ve aşağılayıcı stereotipler içeriyordu. 4 Bu tür eserler kamu malı olduğunda, herkes düzeltici bir şekilde de dahil olmak üzere bu eserlerle uğraşmakta ve onları yeniden hayal etmekte özgürdür. Kamu malı, tarihimizin bir deposudur – sadece beğendiğimiz kısımların değil, kültürümüzün tamamının kaydıdır. Gerçekten de, eserler artık telif hakkı sahiplerinin kontrolüne tabi olmadıkları için, hem güzellikleri hem de çirkinlikleri bugünün akademisyenleri ve vatandaşları tarafından özgürce keşfedilebilir; eser sahibi artık yalnızca orijinalin önemli yönlerini gizleyen, küçültülmüş, temizlenmiş bir versiyonu sunmakta ısrar edemez.

ABD telif hakkı yasası hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyenler için bazı önemli temel bilgileri burada bulabilirsiniz.

Öne çıkan eserlerimiz yalnızca ABD telif hakkı yasası kapsamında kamu malı haline geliyor. 1978’den önce yayınlanan eserler, telif hakkının bildirim ve yenileme gerekliliklerine uydukları sürece, 95 yıllık telif hakkı süresinin bitiminden sonraki yıl 1 Ocak’ta kamu malı haline geliyor. Hesabı yaparsak, 1927 tarihli eserler 2022’ye kadar 95 yıl boyunca telif hakkına sahipti ve 1 Ocak 2023’te kamu malı oldu. Diğer ülkelerdeki şartlar farklıdır. Eğer ABD’de yaşıyorsanız, Der Steppenwolf ve Le Temps Retrouvé 2023 yılında kamu malı olmuştur. Ancak bu eserlerin süresinin yazarın ölümünden 70 yıl sonra sona erdiği AB’de, Hermann Hesse’nin (1877-1962) eserleri hala telif hakkına sahipken, Marcel Proust’un (1871-1922) eserleri kamu malıdır (AB süresini uzatmadan uzun zaman önce telif hakkından çıkmışlardır). ABD’de, 1978’den bu yana yaratılan eserler, yayınlandıktan sonra 95 yıl telif hakkına sahip olan kurumsal yazarlık eserleri olmadıkça, ömür boyu artı 70 süresine sahiptir. (İster inanın ister inanmayın, bu telif hakkı terimlerinin basitleştirilmiş bir açıklamasıdır – daha fazla bilgi, Amerika Birleşik Devletleri’nde Telif Hakkı Süresi ve Kamu Malı hakkındaki bu mükemmel tabloda bulunabilir).
Yukarıda listelenen tüm eserler için, yalnızca 1927 yılında yayınlanan orijinal eserler ABD kamu malı kapsamına girmektedir. Bunların daha sonraki versiyonları – uyarlamalar, filmler veya çeviriler – hala telif hakkına sahip olabilir. Ancak bu telif hakları sadece yeni eklenen yaratıcı materyalleri kapsamaktadır. 1927’deki kitabın orijinal içeriği serbest kalmaktadır. Dolayısıyla Herbert Asbury’nin The Gangs of New York kitabının 1927’de yayınlanan versiyonu kamu malıdır, ancak sonraki versiyonlardaki yeni materyallerin, diğer dillere yapılan çevirilerin ve Martin Scorsese’nin 2002 yapımı filminin telif hakkı hala saklıdır.
ABD’de sadece yazarın 1927 ve öncesine ait eserleri kamu malıdır, o yazar tarafından yayınlanan diğer tüm eserler kamu malı değildir. Hemingway’in Men without Women’daki kısa öykülerini (Hills Like White Elephants ve In Another Country dahil) kullanmakta özgür olsanız da, A Farewell to Arms (1929) ve For Whom the Bell Tolls (1940) gibi daha sonraki kitaplarının telif hakkı hala saklıdır.

Sherlock Holmes karmaşıklık hakkında düşünüyor

Gördüğünüz gibi, telif hakları gereğinden fazla karmaşıktır ve eski eserlerin kamu malı olup olmadığını belirlemek bir dedektiflik çalışması olabilir.

Telif Hakkı Girişleri Kataloğu’ndaki (CCE) kayıt ve yenileme kayıtları faydalı bir başlangıç noktası sağlar – bu verileri taramak için aylar harcıyoruz. Ancak bazen CCE’deki tarihler, telif hakkı süresini hesaplamak için kullanılan orijinal yayın tarihiyle eşleşmez ve bazen aynı başlığın farklı sürümleri için birden fazla giriş vardır.

CCE’de, The Battle of the Century ve The Gangs of New York 1928 kaydını gösterirken Wings 1929 tarihini göstermektedir (belki de filmin müzik notası eklenmiş bir versiyonu için).

Ancak bu eserlerin asıl kopyalarında 1927 veya MCMXXVII şeklinde bir telif hakkı bildirimi bulunmaktadır, yani bu eserlerin orijinal versiyonları 2023 yılında (veya yenileme zamanında yapılmadıysa belki daha önce) kamu malı olacaktır.

Puttin’ on the Ritz farklı bir durumdaydı – daha sonrasına kadar yayınlanmamış olmasına rağmen 1927’de tescil edilmişti ve yasaya göre aktif tarih 1927 tescil tarihidir.

Son olarak, Metropolis ve The Lodger gibi yabancı eserlerin telif hakkı, 1996 yılında, bildirim veya yenileme gerekliliklerine uyulmaması nedeniyle kamu malı olan bazı yabancı eserlerin telif hakkını iade eden bir hüküm nedeniyle 2022 yılına kadar geçerlidir. Telif Hakkı Ofisi’nin ek rehberliği için Telif Hakkı Süresi, Bir Eserin Telif Hakkı Durumu Nasıl Araştırılır ve URAA Kapsamında Telif Hakkı Restorasyonu konulu genelgelerine bakınız. Bu makalenin dipnotları da daha fazla bilgi içermektedir.

Sherlock Holmes ve Kamu Malı Karakterinin Macerası

“Mickey ve Minnie Mouse’un ilk görünümleri önümüzdeki yıl 1 Ocak 2024 tarihinde kamu malı olacak.”

Sherlock Holmes gibi bir karakteri içeren bir eser kamu malı olduğunda, ancak bu karakter hala telif hakkı olan eserlerde de göründüğünde ne olur? Yasa, karakterin orijinal versiyonunun, sonraki bölümler veya bölümler hala telif hakkı altında olsa bile, onu içeren eserle aynı anda kamu malı haline geldiği konusunda açıktır. Ancak bu cevap her hak sahibinin hoşuna gitmiyor! Geçen yıl orijinal Winnie-the-Pooh kamu malı olduğunda bu önemli bir konuydu. Önümüzdeki yıl Mickey Mouse’un ilk ortaya çıkışı kamu malı olduğunda da ön planda olacak.

Bu yılın teması da bu çünkü 2023 yılında Arthur Conan Doyle’un son iki Sherlock Holmes öyküsünü içeren Sherlock Holmes Vaka Kitabı’nın telif hakkı nihayet sona erecek. Doyle mirası yıllarca Sherlock Holmes ve Dr. Watson karakterlerinin telif haklarını uzatmaya çalıştı. Artık karakter telif hakkı oyunu sona erdi.

Zeki dedektif ve sadık yardımcısı aslında uzun zamandır kamu malı. İlk kez 1887’de tanıtıldılar ve Kongre 1998’de telif hakkı süresini uzatmadan önce telif hakkından çıkan en az elli hikayede yer aldılar. Ancak bu durum, Conan Doyle Estate Ltd. şirketinin, karakterlerin daha sonra telif hakları hala devam eden birkaç hikayede yeniden ortaya çıkmasına dayanarak lisans ücreti talep etmesini engellemedi. Çoğu insan sadece ödeme yaptı. Mülkiyetin lisans anlaşmalarıyla övünen bir web sitesi bile var.

Ancak bir avukat ve Sherlock Holmes uzmanı olan Leslie Klinger karşı çıktı.

Klinger, Doyle’un eserlerinden esinlenen yeni Sherlock Holmes hikayelerinden oluşan bir antoloji olan In the Company of Sherlock Holmes’un yardımcı editörüydü. Doyle’un mirası kitabın dağıtımını engellemekle tehdit etti ve yayıncıya şöyle dedi: “Amazon, Barnes & Noble ve benzeri perakendeciler tarafından satışa sunulduğunu görmeyi beklemeyin. Sherlock Holmes’un lisanssız kullanımlarını tekliflerinden ayıklamak için bu şirketlerle rutin olarak çalışıyoruz ve kitabınız için de bunu yapmakta tereddüt etmeyeceğiz.”

Klinger mahkemeye başvurarak Doyle’un kamu malı olan eserlerindeki Holmes ve Watson karakterlerini kullanmakta özgür olduğuna dair bir karar çıkartılmasını talep etti. Buna karşılık Doyle’un mirası, “karakterin hikayelerden ayrı bir yazarlık eseri” olduğu, dolayısıyla karakterler için telif hakkı süresinin “karakterlerin yaratımı [tamamlanana]” kadar başlamayacağı şeklinde tuhaf bir yasal teori sundu. Bu mantığa göre, Sherlock Holmes’un karakter gelişimi hala telif hakkı kapsamında olan hikayelerde devam ettiği için, daha önceki hikayelerde tamamen geliştirilen tüm temel yönleri de dahil olmak üzere karakterinin tamamı hala telif hakkına sahipti. Bu durum, sahipleri sonraki eserlerinde onları değiştirmeye devam ettiği sürece, potansiyel olarak sonsuza kadar telif hakkı altında kalacak olan karakterler için kamu malı etrafında özel bir son koşu yaratacaktı.

“Bir eserin kamu malı haline geldikten sonra özel (fikri) mülkiyet olarak temellük edilemeyeceği telif haklarının temel ilkesidir ve en yaratıcı yasal teoriler bile bu ilkeyi geçersiz kılamaz.” -Klinger v. Conan Doyle Estate (N.D. Ill. 2013)
Aralık 2013’te bir mahkeme bu teoriyi kesin bir şekilde reddetti ve telif hakkı olmayan Sherlock Holmes hikayelerindeki tüm unsurların “kamu kullanımı için serbest” olduğunu onayladı. Mahkeme şu açıklamayı yapmıştır: “Bir yazarın aynı karakteri, bazıları kamu malı olan bir dizi eserde kullandığı durumlarda, kamu malı eserlerden hikaye unsurlarını kopyalamakta serbesttir.”

Mülkiyet, Yedinci Daire Temyiz Mahkemesi’nin “anlamsız” ve “ikiyüzlü” olarak nitelendirdiği bir hareketle temyize gitti. Temyiz mahkemesi Klinger’in Holmes ve Watson karakterlerini kullanma hakkını onayladı ve avukatlık ücretlerine hükmetti. Yargıç Richard Posner, mirasın “hukuka aykırı iş stratejisi “ne dikkat çekti:

Doyle mirasının iş stratejisi çok açık: yasal dayanağı olmayan mütevazı bir lisans ücreti talep etmek ve bu ücreti talep eden ‘rasyonel’ yazar ya da yayıncının, talebin yasallığına itiraz etmek için yasal masraflar olarak daha büyük bir maliyete katlanmak yerine bu ücreti ödeyeceğini ummak… sadece Klinger (bildiğimiz kadarıyla) buna direndi. Aslında o, itibarsız bir iş uygulamasıyla – bir tür haraçla – mücadele eden özel bir başsavcıydı… Mülkün, kendi çıkarları doğrultusunda, iş modelini değiştirmesinin zamanı geldi. Klinger v. Conan Doyle Estate (7th Cir. 2014)

Ancak Doyle’un mirası, iş modelini değiştirmek yerine 2020’de bu kez Enola Holmes Mysteries kitaplarına ve Netflix’in ilk Enola Holmes filmine karşı bir başka “ilginç” telif hakkı talebinde bulundu. Kamu malı Sherlock Holmes hikayelerinde herkesin “karakterleri kullanmakta ve uyarlamakta özgür” olduğunu kabul etti. Yeni teorisi, Holmes’un daha sonraki, hala telif hakkı olan hikayelerde sergilediği, “arkadaşlık kurabildiği”, “duygularını ifade etmeye” ve “kadınlara saygı duymaya” başladığı ve hatta köpeklere “büyük ilgi” duyduğu bazı kişilik özelliklerinin telif hakkına sahip olduğuydu. Bu teori başarılı olamamıştır. Sıcaklık, empati, saygı ve köpek coşkusu gibi genel özelliklerin korunamaz fikirler olduğu “temel” telif hakkı doktrinidir. 6 Taraflar davanın reddedilmesi konusunda anlaştı ve Aralık 2020’de uzlaşmaya varıldı.

Sherlock Holmes’un görüntüsü

2023 yılı itibariyle Doyle’un tüm Sherlock Holmes eserleri kamu malı olacak. Artık Klinger, Netflix ya da bir başkasının Holmes ve Watson’ı kullanıp kullanamayacağı konusunda herhangi bir gizem kalmayacak. Mirasçıların telif haklarını bu dönüm noktasına kadar yapay olarak uzatma yönündeki başarısız girişimleri iki önemli yasal noktayı göstermektedir.

Birincisi, ABD telif hakkı yasası uyarınca, Winnie-the-Pooh, Sherlock Holmes ya da Mickey Mouse (gelecek yıl) olsun, herkes bir karakteri kamu malı eserlerde geliştirildiği şekliyle kullanmakta özgürdür. Eğer bu karakter daha sonra telif hakları hala devam eden eserlerde tekrarlanırsa, haklar sadece bu eserlere yeni eklenen materyali kapsar, kamu malı eserlerdeki temel materyali kapsamaz – bu içerik serbestçe kullanılabilir durumda kalır.
İkinci olarak, sonraki eserlere yeni eklenen materyalin tamamı telif hakkına tabi değildir. Telif hakkına hak kazanmak için, “orijinal, yaratıcı ifade” olmalıdır, yani bağımsız olarak yaratılmış (başka bir yerden kopyalanmamış) ve en azından bir nebze yaratıcılığa sahip olmalıdır. Genel karakter özellikleri gibi salt “fikirler” telif hakkına tabi değildir. Orijinal karaktere eklenen “sadece önemsiz” varyasyonlar da telif hakkına tabi değildir. Buna ek olarak, standart veya vazgeçilmez hale gelen sıradan unsurların kullanılması (telif hakkı yasası bunları “scènes à faire” olarak adlandırır) telif hakkı ihlali değildir.

Süresi dolan telif hakları ile ticari marka yasası kapsamındaki farklı kurallar arasındaki etkileşim de dahil olmak üzere daha fazla bilgi için Winnie-the-Pooh ve kamu malı karakterler üzerindeki telif hakkı ve ticari marka talepleri hakkındaki analizimizi buradan okuyabilirsiniz.

Sessiz filmleri kurtarmak

1927 sinema için bir geçiş yılıydı. Şarkı ve ses efektlerinin yanı sıra (kısa) senkronize diyaloglar içeren ilk uzun metrajlı “talkie” olan The Jazz Singer’ın gösterime girmesiyle sessiz film dönemi sona ermeye başladı. Ne yazık ki filmde, popüler kültürde Afro-Amerikalıların tasvirlerine hakim olan ırkçı stereotiplerin üzücü bir hatırlatıcısı olan siyah yüzlü performanslar da gösteriliyor.

Listemizdeki filmlerin çoğu sessiz filmlerin son dönemine aittir. Birçoğu gelecek nesilleri etkileyen çığır açıcı sanat eserleriydi. Kanatlar, İkinci Dünya Savaşı filmlerinden Top Gun’a kadar hava savaşı görüntülerinin standardını belirledi. Filmin yönetmeni William Wellman’ın kendisi de I. Dünya Savaşı’nda madalyalı bir savaş pilotuydu ve 300’den fazla pilot gerçekçi it dalaşı sahnelerinin yaratılmasına yardımcı oldu. (Wellman ve filmin yapımı hakkında daha fazla bilgiyi Wellman’ın oğlunun yazdığı bu kitapta bulabilirsiniz). Metropolis birçok tanıdık film için sinemasal bir zemin hazırladı. Roger Ebert filmin etkisini ve soyunu şöyle tanımlıyor:

Genellikle ilk büyük bilim-kurgu filmi olarak kabul edilen “Metropolis” (1927), yüzyılın geri kalanı için bilimsel ilerleme ve insan umutsuzluğunun cehennemi olarak fütüristik bir şehir imajını sabitledi. Bu filmden çeşitli şekillerde sadece “Karanlık Şehir” değil, “Blade Runner”, “Beşinci Element”, “Alphaville”, “Escape From L.A.”, “Gattaca” ve Batman’in Gotham Şehri de türemiştir. Kötü dahi Rotwang’ın laboratuvarı, özellikle “Frankenstein’ın Gelini “nde (1935) yansıtıldıktan sonra, onlarca yıl boyunca çılgın bilim adamlarının görsel görünümünü yarattı. Ve insan gibi görünen robot “sahte Maria” cihazı, “Blade Runner “ın “Replikant “larına ilham verdi. Rotwang’ın yapay eline bile “Dr. Strangelove “da saygı duruşunda bulunuldu.

Bu tür filmleri izlemek ne kadar inanılmazsa, onları izleyebilmemiz de o kadar inanılmazdır. Sesli filmlerin yükselişi sessiz filmlerin çöküşünü hızlandırdı. Stüdyolar (yanlış bir şekilde) sessiz film kütüphanelerinin artık ticari veya kültürel bir değeri olmadığına inandılar. Trajik bir şekilde, filmler imha edildi ya da depolarda yer açmak için atıldı veya alt tabakalarında bulunan gümüş için eritildi. İmha edilmeyen filmlerin çürümesine izin verildi. Bu eski filmlerin selüloz nitrat tabanı büzülmeye, gaz çıkarmaya ve hatta kendiliğinden yanmaya meyilliydi ve birçok eser onarılamayacak kadar bozuldu. 2013 yılında David Pierce, Amerikan Sessiz Filmlerinin Hayatta Kalması: 1912-1929 adlı derinlemesine bir Kongre Kütüphanesi çalışması yayınladı. Kongre Kütüphanecisi James H. Billington, çalışmanın önsözünde, Amerikan sessiz filmlerinin %75’inin tam haliyle tarihe karıştığı bulgusunu özetlemiştir:

Kongre Kütüphanesi, Amerikan sessiz dönem filmlerinin kaybının, ulusumuzun kültürel kayıtları açısından endişe verici ve telafisi mümkün olmayan bir kayıp olduğunu artık yetkili bir şekilde rapor edebilir. Bugün ABD’de ve yabancı film arşivlerinde var olduğu bilinen tüm sessiz dönem filmlerini koruyabilseydik bile -ki bu henüz başarılmış bir şey değil- bizim ve gelecek nesillerin, Amerikan filmlerini yirminci yüzyılda dünya sinema başarısının zirvesine taşıyan dönemin yaratıcı kayıtlarının %75’ini şimdiden kaybettiğimiz kesindir.

Uzun telif hakkı süresi, sinema mirasımızın kaybına katkıda bulunmuştur. Telif hakkı süresinin uzatılmasının en önemli amaçlarından biri kültürümüze erişimi korumaktı. Bunun yerine, korumacılar yasal olarak dijitalleştirebilmek için kamu malı haline gelmelerini hevesle beklerken, eski filmler teneke kutularında çürüyerek parçalandı. (Yasada bazı restorasyonlara izin veren dar bir hüküm var, ancak bu sınırlı ve birçok korumacının çalışmalarını korumuyor. Uzun telif hakkı sürelerinin film koruma çabalarını nasıl engellediğine ilişkin analizimizi buradan okuyabilirsiniz). Kongre Kütüphanesi raporu da bunu doğruluyor: “Bazı filmlerin kamu malı statüsü hayatta kalmalarını teşvik etmiştir,” diyerek hakları yenilenmediği için telif hakkından çıkan filmlere atıfta bulunarak, başkalarının bu filmlerin korunmasına yatırım yapmasına olanak sağlamıştır.

Library of Congress’in sessiz film veri tabanında yapılan bir araştırma, listemizdeki iki filmin – London After Midnight ve The Way of All Flesh – sonsuza dek kaybolmuş olabileceğini gösteriyor. London After Midnight’tan geriye sadece çekimler sırasında çekilmiş fotoğraflar, The Way of All Flesh’ten ise sadece fragmanlar kaldı.

Listedeki diğer filmler ancak adanmışlık, tesadüf ve çok para harcanarak restore edilebildi. Yönetmen John Ford’un sessiz filmlerinin çoğu kayıptır, ancak 2009 yılında Upstream Yeni Zelanda’da keşfedilmiştir. Wings de uzun süredir unutulmuştu ve kaybolmasından korkuluyordu. Los Angeles Times’ın haberine göre, “Orijinal nitrat negatif ve ilk materyaller uzun süre önce kaybolmuştu, bu yüzden Paramount kalan en iyi unsurları bulmak için dünyayı araştırdı ve sonunda en kapsamlı baskıyı – 1950’lerin sonunda bir nitrat baskıdan yapılmış kopya bir negatif – kendi kasalarında buldu.” Paramount 2012 yılında stüdyonun 100. yıldönümü için filmi restore etti. Kimse bu kopya negatifi kimin yaptığını bilmiyor; Paramount Arşivlerden Sorumlu Başkan Yardımcısı Andrea Kalas Forbes’a yaptığı açıklamada, “1950’lerin sonunda bu filmi kurtaran her kimse ona çok teşekkür ederim” dedi. Ne yazık ki Kalas, San Francisco sessiz film festivalinde, 700.000 dolarlık bir yatırım olan pahalı restorasyonun telafi edilmesinin pek mümkün olmadığını da öne sürdü.

Metropolis’in orijinal, daha uzun kurgusu, sinema tarihçilerini ve meraklılarını dehşete düşürecek şekilde, yakın zamana kadar kayıp olarak kabul ediliyordu. Daha sonra 2008 yılında Arjantin’deki Museo del Cine arşivlerinde eksik sahneleri içeren bir kopya bulundu. Bir diğeri ise Yeni Zelanda Ulusal Film Arşivi’nde bulundu. Bu keşifler, orijinalin tamamının olmasa da büyük bir kısmının The Complete Metropolis (2010) adlı kitapta yeniden bir araya getirilmesini sağladı. Orijinal görüntülerin bazıları onarılamayacak kadar hasar görmüştü; bu sahneler başlık kartlarıyla değiştirildi. Larry Rohter, The New York Times’da yeniden kurgulanan filmi kutlayarak şunları yazdı

Sessiz film döneminin hayranları ve akademisyenleri için, Fritz Lang’ın “Metropolis “inin orijinal versiyonunun bir kopyasını aramak bir tür kutsal görev haline geldi. Sinema tarihinin en ünlü filmlerinden biri olan “Metropolis”, 1927’de Berlin’deki prömiyerinden kısa bir süre sonra, yaklaşık iki buçuk saatlik tam uzunluğuyla izlenmemişti… Lang’ın “Blade Runner” ve “Star Wars” gibi çağdaş filmleri etkileyen teknolojik olarak gelişmiş, sosyal olarak tabakalaşmış bir kentsel distopya vizyonu ilk kez eksiksiz ve anlaşılır görünüyor.

Çoğu zaman olduğu gibi Metropolis’in hikayesinde de bir telif hakkı sorunu vardır. Metropolis’in tamamının kendi telif hakkı vardır, ancak telif hakkı kaydında da belirtildiği gibi, bu telif hakkı yalnızca yeni eklenen “İngilizce Ara Yazıları” (başlık kartları) kapsamaktadır. Önceden var olan sessiz çekimler ve 1927 tarihli orijinal ara yazılar telif hakkı kapsamı dışındadır. Metropolis aslında ikinci kez ABD kamu malı haline geliyor. İlki 1955 yılında, 28 yıllık ilk süresi dolduğunda ve hak sahipleri telif hakkını yenilemediğinde gerçekleşmişti. Ardından 1996’da yeni bir yasa ile nitelikli yabancı eserlerin telif hakları iade edildi. Metropolis, diğer binlerce eserle birlikte kamu malı olmaktan çıkarıldı ve 95 yıllık sürenin dolmasının ardından, bir zamanlar eksik olan sahneleri herkesin yeniden kullanabileceği şekilde yeniden kamu malı oldu.

Yüzyılın Savaşı (Battle of the Century) – Pasta dövüşü sahnesi

Fütüristik bir distopyadan daha hafif yürekli bir başka “kutsal hazineye” dönüyoruz…

Yüzyılın Savaşı (Battle of the Century)’ndan uzun süredir kayıp olan pasta dövüşü sahnesi. Savaş, 1927’de resmi olarak bir ikili haline gelen Laurel ve Hardy’nin kısa bir komedisidir. (Laurel ve Hardy’nin 1927 tarihli Putting Pants on Philip filmi de kamu malı olmuştur). Film, “bir filmdeki muhallebili turta sekansında atılan en fazla turta sayısı” dalında Guinness Dünya Rekoru’na sahiptir.

Kaç turta? 3,000. Romancı Henry Miller bu filmi “şimdiye kadar yapılmış en iyi komik film – çünkü turta atma olayını zirveye taşıdı” diye hatırlıyor.

Onlarca yıl boyunca, bu efsanevi turta kavgasını içeren ikinci makaranın kayıp olduğu düşünüldü. Film tarihçisi Leonard Maltin, The New York Times’ta bu filmi “komedinin kutsal hazinesi” olarak nitelendirdi.

Neely Tucker’ın Kongre Kütüphanesi blogunda anlattığı gibi: “Zamana yenik düşmüş, parçalanan film stoğu ve modası geçmiş bir sanat formunun çok geç takdir edilmesi nedeniyle titrek bir eğlence parçası gibi görünüyordu.”

Ardından 2015 yılında, mesleği toksikologluk olan ve aynı zamanda film koleksiyoncusu ve sessiz film eşlikçisi olan Jon Mirsalis tarafından bir kopyası keşfedildi. Mirsalis, merhum arkadaşı Gordon Berkow’un mirasından 2.300’den fazla filmden oluşan bir koleksiyon elde etmişti.

Aylarca kutu yığınları arasında gezindi. Savaş turtası sahnesi projektöründe parladığında, Mirsalis şöyle hatırlıyor: “Çenem açık bir şekilde izliyordum.”

Battle’ın tam bir kopyası günümüze ulaşmamış olsa da, Kongre Kütüphanesi, MoMA ve UCLA’dakiler de dahil olmak üzere çeşitli koleksiyonlardan Battle’ın neredeyse eksiksiz bir versiyonu yeniden bir araya getirildi ve buradan YouTube’da izleyebilirsiniz (başlangıçtaki MCMXXVII telif hakkı uyarısına dikkat edin). Kongre Kütüphanesi şu değerlendirmeyi yapıyor: “‘Battle’ sessiz dönemin filmlerini bulmak ve korumak için gereken dedektiflik işinin (ve şansın) çarpıcı bir örneğini sunuyor.”

Buzdağının Ucu

Yukarıda yer alan eserlerin çoğu ünlüdür; bu yüzden onları dahil ettik. Telif hakkı sahipleri 20 yıl daha telif hakkından yararlandılar çünkü eserlerin popülerliği devam ediyordu ve hala telif ücreti kazanıyorlardı. Ancak Kongre, To The Lighthouse gibi eserlerin telif hakkı süresini uzattığında, bunu ticari canlılığı uzun süredir azalmış olan tüm eserler için de yaptı. 1927’den kalma eserlerin büyük çoğunluğu -muhtemelen %99’u- için, hiçbir telif hakkı sahibi telif hakkının devam etmesinden mali olarak fayda sağlamadı. Yine de, iyi bir neden olmaksızın, sınırların dışında kaldılar. (Bir Kongre Araştırma Servisi raporu, 55 ila 75 yaş arasındaki telif haklarının yalnızca yaklaşık %2’sinin ticari değerini koruduğunu belirtmiştir. Bu oran 75 yıldan sonra daha da düşmektedir. Eski eserlerin çoğu, telif hakkı sahibinin hiç bulunamadığı “yetim eserler “dir).

Artık bu eserler kamu malı olduğuna göre, herkes bunları kamunun kullanımına sunabilir. Bu da kültürel mirasımıza erişimi mümkün kılıyor – aksi takdirde unutulabilecek materyallere erişim. Daha önce de belirtildiği gibi, 1927 çok uzun zaman önceydi. O yıla ait eserlerin büyük çoğunluğu tedavülden kalkmış durumda. Bu eserler 2023 yılında kamu malı olduğunda, isteyen herkes bunları yeniden yayınlayabilir ya da çevrimiçi olarak paylaşabilir. (Ampirik çalışmalar, kamu malı kitapların daha ucuz olduğunu, daha fazla baskı ve formatta mevcut olduğunu ve baskıda olma olasılığının daha yüksek olduğunu göstermiştir – buraya, buraya ve buraya bakın). Yukarıda listelenen eserler buzdağının sadece görünen kısmı. Daha pek çok eser yeniden keşfedilmeyi bekliyor.

Ne yazık ki bu buzdağının bir kısmı çoktan eridi. Sessiz film mirasımızın hikayesinin de gösterdiği gibi, 1927’den kalma eserlerin yasal olarak erişilebilir olması, gerçekten erişilebilir oldukları anlamına gelmiyor. Aradan geçen 95 yılın ardından, uzun telif hakkı sürelerinin kültürel eserlerin korunmasına ne kadar zarar verdiğinin bir kanıtı olarak, bu eserlerin birçoğu çoktan kayboldu. Ancak hayatta kalmayı başarmış materyaller için, uzun zamandır beklenen kamu malı girişi hala kutlanacak bir şey.

Buzdağının bir diğer kısmı ise 1927 ve sonrasına ait eserleri kapsamaktadır ve bu eserler, telif hakkı sahipleri telif hakkı koruması için gerekli olan “formalitelere” uymadıkları için halihazırda kamu malı olmuş olabilir. Geçmişte, eserinizi yayınlarken bir telif hakkı bildirimi – örneğin “Telif Hakkı 1927 Virginia Woolf” – eklemediyseniz veya 28 yıl sonra telif hakkını yenilemediyseniz, eseriniz kamu malı haline geliyordu. 1927’de ve daha önce yayınlanan eserlerin 2023’te telif hakkı kapsamı dışında olduğunu biliyoruz, ancak 1928-1977 yılları arasında telif hakkı bildirimi olmadan yayınlanan eserler, 1978-3/1/1989 yılları arasında bir bildirim olmadan ve beş yıl içinde müteakip kayıt olmadan yayınlanan eserler (kayıt, telif hakkı bildiriminin eksikliğini giderdi) ve 1928-1963 yılları arasında bir bildirimle yayınlanan ancak telif hakkı yenilemesi olmayan eserler de öyle. Örneğin, önceki iki yıla ait web sitelerimizde The General (1926, Buster Keaton) ve The Gold Rush (1925, Charlie Chaplin) filmlerinin yenilenmediği için kamu malı olduğunu belirtmiştik. Mevcut telif hakkı yasası artık bu gerekliliklere sahip değildir. Ancak bu eserler teknik olarak kamu malı olsa da, pratikte kullanıcılar bazen ilgili telif hakkı bilgilerini bulmak zor olduğundan (eski kayıtlar parçalı, karışık veya kayıp olabileceğinden) hala telif hakkına sahip olduklarını varsaymak (veya dava riskini almak) zorunda kalmaktadır. İşte bu yüzden Kamu Malı Günü çok önemlidir. 1 Ocak 2023’te kamuoyu, 1927 ve öncesinde yayınlanan tüm eserlerin, telif hakkı sahibinin formalitelere uyup uymadığını öğrenmek için sıkıcı veya sonuçsuz araştırmalara gerek kalmadan serbestçe kullanılabileceğini kesin olarak bilecek. Yine de, bu “görünmez kamu malı “na ışık tutmaya değer – yıllar önce yenilenmemesi nedeniyle kamu malı haline gelen tüm eserler de dahil.

Kanada’nın uygulaması!

ABD, 20 yıllık bir kuraklığın ardından 2019’da kamu malı musluğunu nihayet açarken, Kanada hükümeti şimdi musluğu kapatmaya karar verdi. 30 Aralık 2022’de Kanada, C-19 telif hakkı yasasıyla önümüzdeki 20 yıl boyunca kamu malı kullanımını donduruyor. Evet, doğru duydunuz, Kanada ABD’nin 1998’de yaptığının aynısını yapıyor ve bunun tüm olumsuz etkileri artık iyice belgelenmiş durumda.

Karar verildi: ABD telif hakkı süresine fazladan 20 yıl eklemek “büyük bir hataydı”. Bu, telif hakları konusunda ikircikli olan birinden alıntı değil; Telif Hakları Ofisimizin eski başkanından alıntı. Gerçekten de, politika yapıcılar, ekonomistler ve akademisyenler arasında, uzun telif hakkı uzatmalarının faydalarından çok daha ağır basan maliyetler getirdiği konusunda bir fikir birliği vardır. Neden mi? Faydalar çok küçüktür – ekonomistler (beş Nobel ödülü sahibi de dahil olmak üzere) süre uzatımının ek yaratıcılığı teşvik etmediğini göstermiştir. Aynı zamanda, telif hakkı sahiplerine artık gelir getirmeyen milyonlarca eski eseri kilit altında tutarak çok büyük zararlara neden olmaktadır. Koruma uzmanları dijital ortama aktaramadıkları için filmler parçalandı. Tarihçilerin ve gazetecilerin çalışmaları eksik kalıyor. Sanatçılar kültürel miraslarını sınırların dışında buluyor. (Birleşik Krallık hükümeti tarafından yaptırılan Hargreaves Review gibi çalışmalara, telifli eserlerin ve kamu malı eserlerin bulunabilirliğine ilişkin ampirik karşılaştırmalara ve telif hakkının etkilerine ilişkin ekonomik çalışmalara bakınız).

Öyleyse… kimse telif haklarını genişletmeye devam edecek kadar aptal olamaz, değil mi?

Yanlış! İnanılmaz bir şekilde, Kanada gibi ülkeler hala telif hakkı sürelerini uzatmaya devam ediyor – gerekçeli tartışmaların bir sonucu olarak değil, telif hakkı sürelerinin uyumlaştırılmasını gerektiren ticaret anlaşmalarına uymak için.

Uyumlaştırmada bir sorun var: ülkeler her zaman daha uzun vadeye uyum sağlamak zorunda bırakılıyor, daha kısa vade hem ekonomik hem de politik nedenlerle daha iyi bir seçim olsa bile asla daha kısa vadeye uyum sağlamıyor.

Amerika Birleşik Devletleri-Meksika-Kanada Anlaşması nedeniyle Kanada, Profesör Michael Geist’in açıkladığı gibi Kanada’nın süre uzatımı “Kanada eğitimine milyonlarca dolara mal olacak ve eserlerin kamu malı haline gelmesini bütün bir nesil boyunca geciktirecek” olmasına rağmen, telif hakkı süresini zaten uzun olan artı 50 yıldan daha uzun bir artı 70 yıla çıkarıyor.

Daha da kötüsü, Profesör Geist’in yazdığı gibi, hükümet bunu “süre uzatımından kaynaklanan ekonomik maliyeti ve kültürel zararı azaltacak önlemler” almadan yapmayı seçti. Üniversiteler, öğrenciler, öğretmenler, kütüphaneciler, telif hakkı uzmanları ve hatta Kanada’nın kendi Adalet Bakanı, ek 20 yıllık telif hakkı için mütevazı bir kayıt zorunluluğu önermişti. Bu, isteyen hak sahiplerine tam telif hakkı süresi verirken, artık ticari olarak kullanılmayan eserlerin (öksüz eserler de dahil olmak üzere) kamu malı haline gelmesine olanak tanıyacaktı. Ancak hükümet bu önerileri reddetti.

Bu mantıksızdır. Halktan yeni bir vergi almak ve elde edilen geliri, eserleri 50 yıldan fazla bir süre sonra hala para kazandıran telif hakkı sahiplerinin küçük bir yüzdesine vermek daha verimli olacaktır. Süre uzatımları sadece hak sahiplerinin küçük bir alt kümesine servet aktarmakla kalmıyor, aynı zamanda kalan eserleri gelecekteki yaratıcılardan ve halktan uzak tutuyor. Kanada yalnız değildir; Yeni Zelanda da ticaret anlaşmalarında bir imtiyaz olarak telif hakkı süresini uzatmayı kabul etmiştir, ancak Merkezimizin eski bir üyesi ve telif hakkı politikası uzmanı olan Michael Wolfe’nin belirttiği gibi, “kamu yararı sağlayacağına dair herhangi bir ikna edici kanıt” olmaksızın “yıllık yaklaşık 55 milyon dolara [Yeni Zelanda doları] mal olacaktır”.

Süre uzatımının yarardan çok zarar getirdiğine dair çok sayıda kanıt olmasına rağmen, ülkeler telif haklarını uzatmaya devam ediyor. Kamu malı eserlerin yeni bir mahsulünü kutlarken bile, küresel kamu malının tehdit altında olduğunu fark etmek önemlidir. Bu durum, yaratıcılık, erişim, eğitim ve tarih gibi hayati katkılarının anlaşılmasını daha da önemli kılmaktadır.

Kamu malı olarak doğdu

ABD’de 1927’den kalma eserler ancak neredeyse bir asır sonra kamu malı oluyor. Ancak bazı materyaller en başından beri kamu malıdır. Bunlar arasında fikirler, gerçekler ve ham veriler yer almaktadır ve bunların telif hakları asla alınamaz. Ayrıca mevzuat, yönetmelikler, yasal görüşler, duruşmalar ve konuşmalar gibi ABD hükümetinin resmi çalışmalarını da içerir. Devlet çalışmaları olarak James Webb teleskobundan görüntüler, NASA koleksiyonları NASA on The Commons (flickr) ve NASA görüntü ve video kütüphanesi, astronot William Anders tarafından çekilen ünlü “Earthrise” fotoğrafı ve Farm Security Administration – Office of War Information Fotoğraf Koleksiyonu (1935-1944 yılları arasında Amerikan yaşamının resimli bir kaydı) telif hakkından muaftır! Son olarak, içerik oluşturucular eserlerini kamu malı olarak tahsis etmeyi seçebilirler ve birçoğu Creative Commons’ın CC0 aracını kullanarak bunu yapmıştır.

Ne Olabilirdi

Bu site, 95 yıllık telif hakkı süresinin ardından kamu malı olan 1927 tarihli eserleri kutlamaktadır. Ancak, 1978 yılına kadar yürürlükte olan yasalar uyarınca, 1966 yılına ait binlerce eser bu yıl kamu malı olacaktı. Mevcut telif hakkı koşulları altında 2062 yılına kadar beklememiz gerekecek. Aslında, telif hakkı 28 yıllık yenilenebilir sürelerle geldiğinden ve yazarların %85’i yenilemediğinden, 1994’teki eserlerin %85’i kamu malı haline gelebilir! Dünyanın büyük kütüphanelerinin -ya da sadece internet hobicilerinin- neler yapabileceğini bir düşünün: bu eserleri dijital ortama aktarmak, eğitim ve araştırma için, zevk için ve yaratıcı yeniden kullanım için erişilebilir hale getirmek.

Sonuç

Her yıl, ABD’de kamu malı olacak eserler için bu rehber hazırlanıyor. Her yılın sitesi elbette bir kutlama, ancak buruk bir kutlama. Yüz binlerce eserin kamu malı haline gelmesini kutluyoruz; böylece herkes bu eserleri geliştirebilir, yeniden yapabilir, yeni versiyonlarını sunabilir ya da eğitim veya sadece eğlence için kullanabilir. Araştırma karmaşık ve akıl almaz derecede incelikli ve bizler de mesleki uzmanlık alanı telif hakları ve kamu malı olan avukatlarız; bu da kötü seçilmiş telif hakkı rejimlerinin yasalara uymak isteyen ancak hangi materyalin kullanımının serbest olup olmadığını kolayca bulamayanlara sunabileceği engellerin bir başka kanıtı. Daha net bir sistem hepimize fayda sağlayacaktır: sanatçılar, vatandaşlar ve girişimciler. Ancak acı-tatlı duyguyu veren araştırmanın karmaşıklığı değil; yıllık incelememiz memnuniyet verici derecede ilgi görüyor ve kamu malı üzerinde çalışmak istemeyen bir Kamu Malı Çalışmaları Merkezi gerçekten de garip bir canavar olurdu.
Melankoli, mevcut sistemimizin neden olduğu gereksiz kayıplardan kaynaklanıyor – eserlerin büyük çoğunluğu artık ticari değer taşımıyor ve başka türlü erişilebilir değil, ancak küçük bir azınlığa ayrıcalık sağlamak için hepsini kilitliyoruz. Hatırlanacağı üzere, ortak kültürümüzün bir parçasını oluşturan bu eserler, yasal sorumluluk korkusu olmaksızın kullanıma kapalıdır. Çoğu “yetim eser” (telif hakkı sahibinin bulunamadığı) olduğu için, istesek bile hak sahibinden izin alamayız. Ve bu eserlerin çoğu o uzun kültürel kışı atlatamıyor. Tarif ettiğim kayıp sessiz filmlerde olduğu gibi, onlardan geriye kalan tek şey fragmanlar veya fotoğraflar ve bazı kışkırtıcı çağdaş tanımlardır. MIT bilgisayar bilimcisi Profesör Hal Abelson bir keresinde şöyle sormuştu: “Eğer ortak bir kültürümüz yoksa insan olmak ne anlama gelir? Ve eğer paylaşamıyorsanız, paylaşılan bir kültür ne anlama gelir?” Kamu Malı Günü’nde, kültürümüzün bir yılı için daha minnettar bir paylaşım eylemi başlıyor ve bu gerçekten kutlanacak bir şey. Ancak bir anımızı da kaybettiklerimiz için üzülmeye ayırmalıyız. – Jennifer Jenkins.

Türkiye’deki durum

5846 Numaralı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre yazarın mirasçıları, yazar öldükten 70 yıl sonra eser üzerindeki haklarını kaybediyor. Bu durumda oalan yazarlar için yayınevleri hiçbir telif ücreti ödemeden diledikleri gibi yazarın kitaplarını basabiliyorlar. Avrupa Birliği uyum yasalarıyla 90’lı yılların ortasında dahil olduk bu kanuna.

Yerli yazarlarımızda durum şöyle: